Strzelno – Kościół św. Trójcy i NMP

Strzelno to jedno z tych miejsc, które jeśli z czymkolwiek już nam się kojarzą to jest to Rotunda św. Prokopa. I na tym by się kończyło. Leżące aż na trzech szlakach miasteczko na Kujawach (Szlak św. Jakuba, Szlak Piastowski i Szlak zabytków Romańskich) to nieoceniony skarb romanizmu w Polsce. Abstrahując zatem od XII-wiecznej rotundy, której pozycja jest ugruntowana już od pokoleń, kilka kroków od niej znajduje się kościół pod wezwaniem Świętej Trójcy i Najświętszej Marii Panny. Barokowa powłoka skrywa w swoim sercu unikatowe trofeum kamieniarskie dwunastego stulecia. Przyciąga ono do miasteczka turystów, jak i przede wszystkim miłośników sztuki czasów Piastów.

Z serca romański 

Kilkakrotnie przebudowywana bazylika w Strzelnie, jak łatwo możemy zauważyć nosi znamiona kolejnych modernizacji, jednak średniowieczny duch związany z czasami świetności klasztoru wciąż mieszka w środku. Począwszy od tynków pod którymi ukryte są oryginalne ciosy aż do artefaktów, które niezmiennie od wieków rozświetlają jej wnętrze maluje się przed nami bogata historia zakonu sióstr Norbertanek, które  są fundatorkami strzeleńskiego kościoła.

Jako datę założenia klasztoru na tych ziemiach przyjmuje się rok 1175, a jego dobroczyńcą miał stać się wnuk Piotra Włostowica, Piotr Wszeborowic. Bulla papieża Celestyna III z 1193 roku rozpoczęła niepowstrzymany napływ dóbr i ziem na rzecz żeńskiego klasztoru, by kosztowności już w pierwszych latach istnienia dostatecznie wypełniły skarbiec. Wraz z rosnącą potęgą Norbertanek pojawiła się naturalnie potrzeba posiadania godnej świątyni w której mogłyby oddawać się modlitwie. Tak więc idealnym miejscem dla chrześcijańskiego miejsca kultu stało się wzgórze świętego Wojciecha gdzie dawniej oddawano cześć bóstwom pogańskim.

Kolegiata w Tumie – Gniazdo orła białego

Postępujące od wschodu na zachód i od południa na północ prace zaowocowały konsekracją obiektu w 1216 roku. Kobiety zajmujące się obiektem już wówczas uznano za światłe i postępowe jednak dlaczego zatem zbudowano kościół w przestarzałym wtedy stylu romańskim, a nie w  duchu kwitnącego gotyku? Być może chodziło tu o dorównanie pięknu klasztoru matki w Prémontré we Francji. Jednak skoro pieniędzy nie brakowało to może brak konstruktora, który podołał by zadaniu…?

Strzelno – Kościół św. Trójcy i NMP – architektura

Podobnie jak w Inowrocławiu romańska konstrukcja powstała na bazie granitów, a jej wyższe partie zbudowane zostały z czerwonej cegły. Trójnawową bazylikę wzniesiono na planie krzyża łacińskiego, a od wschodu zamykały ją dwie okrągłe wieże za prezbiterium tworzące ciąg komunikacyjny pomiędzy zabudowaniami klasztornymi. Wystający poza szerokość naw transept od nawy głównej oddzielało lektorium, wzdłuż niego biegły stalle, a w jego wschodniej części zlokalizowano dwie apsydiole. Podzielone kolumnami wnętrze zwieńczono natomiast płaskim, drewnianym stropem. Bryła i rzut norbertańskiej świątyni nawiązywały do innych kościołów reguły św. Norberta z Xanten, a pośród nich są ten z miejscowości Teplá w Czechach czy Knechtsteden w Niemczech.

Ruina – Romański kościół w Inowrocławiu

Sklepienie gwiaździste w nawie głównej, prezbiterium i transepcie oraz sklepienie krzyżowo-żebrowe naw bocznych jest efektem wielkiej przebudowy klasztoru w duchu gotyku z początku XV wieku. Barokowe hełmy oraz otynkowana fasada i większość wyposażenia wewnętrznego to natomiast efekt przebudowy po Wojnie Północnej w XVIII wieku. Wtedy też miało nastąpić szczęśliwe zamurowanie największego skarbu w bazylice – kolumn przedstawiających uosobienie cnót i przywar.

Obecnie ponad 30 metrowa konstrukcja zakończona jest apsydą za wydłużonym prezbiterium i dwoma kapliczkami na rzucie prostokąta po obu stronach. Kapliczki te otwarte są do chóru pięknymi arkadkami wspartymi na kolumienkach zwieńczonych kapitelami kostkowymi – podobnie jak w klasztorze w Trzemesznie.

Tympanony

Z okresu romańskiego pochodzi tympanon fundacyjny wykonany z piaskowca, który z pewnością umieszczono nad wejściem dla zwykłych ludzi – na chwałę założyciela, rzecz jasna. Zlokalizowany dzisiaj nad wejściem do kaplicy świętej Barbary powstałej w epoce gotyku przedstawia nieczęsty motyw – świętą Annę, czyli babkę Zbawiciela. Znajduje się ona w centrum trzymając na rękach małą Marię Magdalenę. Towarzyszą jej syn Wszebrowica – Krystyn dzierżący model świątyni w dłoniach oraz niezidentyfikowana kobieta. To prawdopodobnie jedna z fundatorek, bądź przeorysza.

Romański kościół w Wierzbnej – Piękna Tragedia

Nad sceną góruje napis:

TE VELVT OPTARAT HOC DONO PETRVS HONORAT VIRGINIS ANNA PIE MATER VENERANDA MARIE

„Tobie Anno, czcigodna matko pobożnej dziewicy Maryi, darem tym cześć oddaje Piotr, tak jak ongiś sobie tego życzył.”

U jego podstawy natomiast zauważamy prawą rękę Boga w geście błogosławieństwa (Manus Dei) zdobioną motywami roślinnymi.

Kolejnym równie ciekawym tympanonem jest ten skompletowany podczas prac archeologicznych z 1984 roku zwany Tympanonem Zwiastowania Pańskiego. Jego oryginalne umiejscowienie, jak w przypadku wcześniejszego pozostaje wyłącznie w strefie spekulacji. Wykonany został z piaskowca i przedstawia (bezgłowego) archanioła Gabriela zwiastującego dobrą nowinę Matce Bożej. Nad nią zaś wyrzeźbiono gołębicę zbliżającą się do ucha, która przedstawia conceptio per aurem, czyli poczęcie przez ucho. Obok Najświętszej Marii Panny ulokowano również drzewo życia jako aluzję do męczeńskiej śmierci, która czeka nienarodzonego jeszcze Jezusa.

Późnoromański kościół w Świerzawie

Nie ulega wątpliwości, że najciekawszym z tympanonów jakimi może pochwalić się bazylika w Strzelnie jest ten z portalu północnego, jednocześnie jest on najmłodszym na co wskazuje wykrój typu trójlistnego i oczywiście symbolika rzeźby z XIII wieku. Nigdy nieukończony tympanon zawiera kilka motywów, a tym najbardziej widocznym jest ornament ukazujący Trójcę Świętą, której poświęcono kościół. W jego centrum znajduje się Chrystus jako Syn Boży i Bóg Ojciec oraz gołębica w reliefie ryby jako Duch Święty.

W scenie stworzonej z siedmiu osób i bestii odnajdziemy aż pięć różnych wątków popularnych w ikonografii chrześcijańskiej. Obok Trójcy Świętej dopatrzymy się tutaj Wniebowstąpienia Pańskiego, Traditio legis (przekazanie władzy przez Boga świętemu Piotrowi), Chrystusa triumfującego nad bestiami oraz Maiestas Domini (Chrystus w mandorli w otoczeniu Apostołów). Wspaniałe dzieło rzeźbiarzy doby romanizmu aż do połowy XVIII wieku integrowało izby sióstr Norbertanek z nawą północną kościoła. Wraz z barokizacją obiektu zamurowano przejście a do bryły dobudowano kruchtę, która od teraz spełniała funkcję dawnego portalu.

Przywary i cnoty ze Strzelna

Bezcennym zabytkiem w strzeleńskiej bazylice są dwie ponad ośmiowiekowe kolumny, które prawie 1/4 swego dotychczasowego istnienia ukryte były przed wzrokiem ciekawskich. Poza tym, że faktycznie nie pasowały one do nowego barokowego wystroju. Przypuszcza się zresztą, że zasłonięto je celowo! Nowe, prostokątne filary miały bowiem osłaniać dzieło przed zaborcą, a odkryto je dopiero podczas prac w roku 1946.

Opactwo Maria Laach – Raj na ziemi

Romańskie kolumny ze Strzelna są niczym Biblia w kamieniu. Na jej zaś stronicach przedstawiono personifikację cnót (kolumna południowa) oraz przywar (kolumna północna). Każda z nich podzielona została na trzy obszary oddzielone od siebie dekoracją roślinną. Wyrzeźbiono w nich 18 postaci, po 6 na każdej kondygnacji. Personifikacja cnót przedstawia same kobiety, przywary zaś prezentują także mężczyźni.  Każdy z reliefów jest unikatowy i niesie za sobą odpowiednie przesłanie.

Inspiracją dla dzieła miały stać się wizje Hildegardy z Bingen zaprezentowane w „Korowodzie cnót” czy „Zwierciadle dziewic”, bądź sama „Psychomachia” Prudencjusza. Podobne kolumny znajdują się jeszcze w dwóch miejscach w Europie: w katedrze świętego Jakuba w Santiago de Compostela oraz w bazylice świętego Marka w Wenecji.

Kolumna południowa zwraca uwagę na powszechną w epoce romańskiej deformację kończyn aczkolwiek wyraźne gesty i atrybuty pozwoliły na identyfikację cnót pośród których ze względu na ich zły stan nie udało się zweryfikować dwóch. Od górnej strefy umieszczono:

1. pobożność, miłosierdzie, skromność, pokój Chrystusowy, dyscyplina, czystość
2. wiara, modlitwa, reguła zakonna, -, -, pokora
3. cierpliwość, mądrość, sprawiedliwość, umiarkowanie, posłuszeństwo, wstrzemięźliwość

Całość wieńczy głowica kolumny na której wyrzeźbiono źródło wszelkich cnót, czyli chrzest. W narożnikach zaś kapitel podtrzymują anioły.

10 sakralnych klejnotów Warmii

Nieprzypadkowo cnoty znalazły się na południowym filarze, podczas gdy przywary znajdują się na północy. Ma to związek ze średniowiecznymi wierzeniami i ciepłą stroną południa oraz mocami szatańskimi północy. Sąsiednia kolumna przedstawia:

1. rozpacz, zawiść, gnuśność, próżność, próżną chwałę, nieczystość
2. morderstwo, swawola, krzywoprzysięstwo, niewiara, obżarstwo, egoizm
3. gniew, pycha, bluźnierstwo, -, -, kłamstwo

Ciekawie zdobione filary ze swą moralizatorską wymową są zdecydowanie ponadczasowe. Dodatkowo ich wartość podnosi unikatowość na ogromną skale z czego możemy być dumni.

Wyposażenie

Barokowe wnętrze tak wszechobecne w polskich kościołach zagościło także i w Strzelnie. Najpiękniejszą i zarazem najciekawszą rzeczą należącą do wyposażenia tutejszego kościoła jest czarny ołtarz Krzyża Świętego, będący przykładem fuzji sztuki gotyckiej i barokowej. Pojawił się on tutaj już przed rokiem 1743, a pochodzenie jego datuje się na wiek XIV. Ciągła ewolucja i rozbudowa poszczególnych segmentów stała się opowieścią o życiu Jezusa Chrystusa – jego fasadę zdobi rzeźba Ukrzyżowanego Zbawiciela, a datowana na rok 1361. Całość jest ogromnym relikwiarzem mieszczącym aż 658 szczątków świętych pośród których najważniejszą jest relikwia Krzyża Świętego w tabernakulum. Jej autentyczność potwierdza około 20 papieskich dokumentów.

Opactwo Jumieges – Magiczna Ruina

Innym, choć nie tak zjawiskowym relikwiarzem, jest ten należący do świętego Restytuta – sprowadzony tu specjalnie z Rzymu. Interesującym elementem wystroju są także odkryte niedawno polichromie, których kawałek odsłonięto nad ołtarzem głównym. Reszta z nich czeka, by móc znów świecić dawnym blaskiem. Będąc w temacie polichromii nie sposób nie wspomnieć o jedynym takim w Polsce zespole pięciu konfesjonałów z 1741 roku z inskrypcjami w języku polskim. Poza tym wspominana już wielokrotnie gama zabytków romańskich: kolumna z kaplicy św. Barbary wspierająca sklepienie palmowo-żebrowe, kropielnica z przełomu XII i XIII wieku i inne wspaniałości, które warto zobaczyć na własne oczy.

Kościół w Czerwińsku nad Wisłą – Klejnot Mazowsza

Nie ma powodu, aby powielać opinię o braku zabytków romańskich w Polsce. Strzelno to żywy przykład na to, że jest wręcz przeciwnie. Trudno jednak nie zgodzić się z tym, że romanizm w Polsce istnieje. Choć nie w tak spektakularnej formie jak u zachodnich sąsiadów. Choć próżno porównywać go z przykładami romanizmu w Jumièges czy Nivelles, wciąż trzeba docenić wyjątkowy zbiór strzeleńskiej rzeźby. Warto przy tym pamiętać o klejnotach epoki, jak Inowrocław, Czerwińsk, Tum, Mogilno, Trzemeszno, Cieszyn czy niezrównany Tyniec.

Lektura:

• http://www.strzelno.pl/?a=1038
• Strzelno – Architektura i rzeźba romańska – Damian Rybak wyd. KRONIS.