Kościół w Czerwińsku nad Wisłą – Romański klejnot Mazowsza

Kościół w Czerwińsku nad Wisłą pod wezwaniem Zwiastowania NMP zbudowany został w XII wieku, co dziś czyni go jednym z najważniejszych obiektów romańskich na terenie naszego kraju. Dawna świątynia opacka to też także jedno z najstarszych sanktuariów Maryjnych, skrywające cenne artefakty oraz najważniejszy – Cudowny Obraz Matki Bożej Czerwińskiej Królowej Mazowsza.

Kościół w Czerwińsku nad Wisłą i jego początki

Historię swego powstania kościół w Czerwińsku dzieli z katedrą w Płocku oraz innym, nieocenionym klejnotem romanizmu w Polsce: kolegiatą w Tumie. Wszystko to za sprawą płockiego biskupa Aleksandra z Malonne, który prężnie działał przy budowie wszystkich tych projektów. Warto zaznaczyć, że był on także inicjatorem powstania słynnych Drzwi Płockich, których kunszt nawiązywał do Drzwi Gnieźnieńskich czy Drzwi Bernwarda z hildesheimskiej katedry.

Proces budowy, która rozpoczęła się w I połowie XII wieku przypieczętowała oficjalnie bulla papieża Hadriana IV z 1155 roku. Nadanie terenów kanonikom potwierdził w kolejnych latach także książę Bolesław Kędzierzawy. Z racji tego, że wznoszenie kościoła zaczęło się już na długo przed bullą, podejrzewa się że sam Bolesław Krzywousty mógł być powiązany z jego fundacją. Konsekracji finalnie dokonano w roku 1161. Kościół w Czerwińsku zbudowany został więc z ociosanych bloków kamienia polnego i granitu jako bazylika o trzech nawach. Od strony zachodniej ukoronowano ją dwoma, masywnymi wieżami, przeprutymi biforiami na trzech kondygnacjach. Część wschodnią natomiast, tradycyjnie zakończyła apsyda chóru.

Kolegiata w Tumie – Gniazdo orła białego

Aby Słowo Boże niosło się jeszcze szybciej, w 1160 roku Aleksander z Malone sprowadził z Francji do Czerwińska kanoników reguły św. Augustyna, tzw. Kanoników Regularnych. Ci w tutejszej fortecy stworzyli ważny na Mazowszu ośrodek religijny i kulturalny, jako jedni z pierwszych na tych terenach rozpoczęli działania związane z tym, co obecnie rozumiemy pod pojęciem opieki społecznej. Dokumenty legata papieża Innocentego IV – Opizo potwierdzają istniejący tu już w 1254 roku dom dla podopiecznych oraz szpital.

Romański kościół w Czerwińsku, jak setki innych, na przestrzeni wieków przeżywał swoje wzloty i upadki. Przez to rozumieć można oczywiście wypadki losowe czy też ingerencję akcentującą kolejne style architektoniczne, które zaburzyły w końcu jego oryginalną strukturę. Już w drugim kwartale XIV wieku nastąpiły pierwsze zmiany, podyktowane wybuchem pożaru, po którym ostały się tylko mury.

Na królewskim szlaku

Z pewnością świątynia nie była tylko kolejnym kościołem na mapie Korony Królestwa Polskiego. Już samo domniemanie powiązania z działalnością opactwa Bolesława Krzywoustego wskazuję na znaczenie tego miejsca. Pewne jest, że kolejni władcy – Bolesław Kędzierzawy oraz Kazimierz sprawiedliwy mocno wspierali rozrost mazowieckiego klejnotu. Liczne przywileje, wolne od sądownictwa krajowego potwierdził i powiększył w 1222 roku książę Konrad Mazowiecki.

Sam Władysław Jagiełło modlił się tutaj przed jedną z najważniejszych bitew w historii naszego kraju w 1410 roku. Powodzenie na wyprawie wojennej przeciwko swemu największemu wrogowi zaowocowało rozsławieniem sanktuarium. Jagiełło wrócił tu, by złożyć na ołtarzu swój hełm i srebrne wotum. W osiem lat później, najsłynniejszy z Jagiellonów znów stanął u progu miasta, by przed starciem z krzyżakami zatwierdzić prawa i nadania koronne miasta.

Jagiełło nie był wszak jedynym królem który zjawił się tu z takich czy innych pobudek. Do pocztu możemy dołączyć także Kazimierza Jagiellończyka, który przybył tu tuż po pokoju toruńskim. W prezencie podarował odebraną zakonowi krzyżackiemu hermę świętej Barbary. Władysław IV na przykład, prosił to Matkę Bożą o zdrowie. Zygmunty III Waza natomiast zawitał tu w drodze do Szwecji z nadzieją na pomyślność swych planów. Najczęstszym gościem wysokiej rangi był jednak król Jan Kazimierz.

Strzelno – romańsko-barokowy kościół św. Trójcy i NMP

Rosnące w siłę opactwo stało się dzięki temu prawdziwą areną ważnych wydarzeń już nie tylko religijnych czy kulturalnych, ale i politycznych. Świątynia zatem musiała zostać dostosowana do funkcji reprezentacyjnych, a więc u schyłku XV wieku doszło nareszcie do jej przebudowy. Wszystko to za sprawą stale rosnących przywilejów, które w 1475 roku spisane były w dwóch księgach, zwanych Kodeksem czerwińskim.

Opat Rafał spełnił swój dość odważny zamysł, doklejając do zwalistej, romańskiej brył z granitu elementy gotyckie z czerwonej cegły. Kruchta, która powstała w miejscu dawnych apsyd zaburzyła monumentalną sylwetę świątyni. Od 1497 roku nacisk położono przede wszystkim na funkcje obronne: powstał mur okalający budynek oraz dzwonnica. Kolejne prace pod batutą opata Jakuba Kuli miały miejsce w trzeciej dekadzie wieku XVI. Skupiono się wówczas na wymianie drewnianego stropu na sklepienia w duchu gotyku. Kolejne prace uskuteczniono dopiero sto lat później – wraz z nadejściem ery „perły o nieregularnym kształcie”.

Kolejny rozdział w historii

W połowie XVII wieku, a dokładniej, w roku 1651 roku opacki kościół w Czerwińsku miał już swe najlepsze czasy za sobą. Wtedy właśnie odbyła się kolejna konsekracja, związana ze zmianą romańsko-gotyckiej szaty na panujący obecnie styl barokowy. Wraz z barokizacją zniszczono między innymi romański portal, przepruto ściany większymi otworami okiennymi, wzmocniono zachodnią fasadę potężnymi skarpami, a nawy pokryto sklepieniem kolebkowym.

Część ołtarzy z tego okresu zachowała się niestety do dziś. Skupiającym największą uwagę jest Cudowny Obraz Matki Bożej Czerwińskiej. Wykonany w 1612 roku przez Łukasza z Łowicza stanowi replikę obrazu z rzymskiej bazyliki Santa Maria Maggiore (obraz Matki Bożej Pocieszenia). Już w 36 lat po jego powstaniu ogłoszono obraz mianem cudownego wskutek niezliczonych dobrodziejstw, jakie spływały na wiernych za jego sprawą. W 1688 roku obraz udekorowano wspaniałymi elementami srebra i złota.

18 kwietnia 1819 roku, działający tu od setek lat zakon został skasowany. Kasata zakonu nie była w skutkach wcale aż tak zła, przynajmniej dla kościoła, jak można by się było tego spodziewać. W 1923 roku biskup parafia wraz z kościołem i ruinami klasztoru trafiła w ręce Towarzystwa Salezjańskiego. Pożar z 1933 roku po raz kolejny zajął się budynkiem klasztoru, oszczędzając jednak tym razem kościół. O dziwo, także okupacja niemiecka nie przyniosła mu większych strat. To też pozwoliło na przetrwanie efektów prac konserwatorskich z początku XX wieku. Wtedy to, pod opieką polskiego architekta i konserwatora zabytków, Stefana Szyllera, przywrócono świątyni utracony wraz z nadejściem baroku blask.

Wyposażenie

Czerwińsk nad Wisłą nie jest zbyt rozsławioną w świecie miejscowością, więc warto nadmienić, że to właśnie tutejsza bazylika. Obok kościoła w Świerzawie i kolegiaty w Tumie, posiada największy zbiór romańskich polichromii. Odkryte w 1951 roku malowidła wydobyto spod dwunastu warstw podbiałów! Całość złożono w niegdysiejszej kaplicy Chrystusa Ukrzyżowanego wraz z fragmentami fresków z XVI i XVII wieku. Pośród malowideł zlokalizowano medaliony przedstawiające Stworzenie Świata i historię pierwszych ludzi. Ponadto odnajdziemy pośród nich także przedstawienia Ukrzyżowania, sceny z życia Abrahama, dzieje Apostołów czy Pietę datowaną na rok 1425.

Romański kościół w Wierzbnej – Piękna tragedia

Oprócz wspaniałych malowideł romańskich, kościół w Czerwińsku nad Wisłą szczyci się pięknym portalem, powstałym w latach 1140 / 60. Obecna wersja jest jednak próbą jego rekonstrukcją z początku XX wieku. Oryginalne są tu archiwolty z ornamentem sznura i plecionki oraz kunsztowne kapitele z XII wieku z przedstawieniem człowieka ujarzmiającego dwa smoki oraz głowę z oślimi uszami. Nie zachował się jednak tympanon w którym umieszczono Chrystusa w mandorli, niesionego przez aniołów. Towarzyszyły mu figury apostołów z których do naszych czasów zachowały się zaledwie dwie.

Poza tym na wyposażenie bazyliki składają się artefakty różnych epok. Do czołowych zaliczyć należy ambonę z początku XVII wieku, zespół barokowych ołtarzy, stalli i konfesjonałów. Co prawda to już nie artefakt, ale wciąż, godna uwagi jest jeszcze piękna sala gotycka znajdująca się już w części klasztornej.

Niepozorny Czerwińsk nad Wisłą to kolejny punkt na mapie Polski godny uwagi. Senne miasteczko wydaje się być totalnym przeciwieństwem popularnych sanktuariów Maryjnych w naszym kraju, co tylko podnosi jego atrakcyjność. Jeśli szukacie spokojnego miejsca w którym można zaspokoić swoje żądze podróżnicze, ale też i duchowe – klejnot Mazowsza będzie dla Was idealny.

Lektura:

• Sanktuarium Matki Bożej Czerwińskiej Pani Mazowsza – wyd. Kobus; Wrocław 2013.
• http://www.ciekawe-miejsca.net/przewodnik/polska/szlak_romanski_czerwinsk_nad_wisla
• http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_I/837
• http://czerwinsk.salezjanie.pl