Opactwo cystersów w Jędrzejowie to najstarsze opactwo tego zakonu na ziemiach Polski. Jego kompleks klasztorny natomiast należy do grona najważniejszych sakralnych zespołów architektonicznych w kraju. Najcenniejszy jest w nim oczywiście kościół, który pomimo swych romańskich korzeni dziś jawi się jako przykład hipnotyzującego baroku. To właśnie tutaj ostatnie lata swojego życia spędził błogosławiony Wincenty Kadłubek – autor Kroniki dziejów Polski.
Opactwo cystersów w Lubiążu – Klejnot poza szlakiem
Morimondus Minor
Cystersi na tych ziemiach zjawili się w roku 1140, czyli niespełna pół wieku po założeniu zakonu przez św. Roberta na pustkowiach Burgundii, w Cîteaux. Pierwszą przystanią dla ich chwalebnych działań na rzecz rozwoju Kościoła stał się majątek we wsi Brzeźnica, gdzie sprowadzeni zostali dzięki staraniom małopolskich możnowładców, Jana oraz jego brata Klemensa z przyszłych Gryfitów.^ Przybyli z Morimondu bracia następnie rozszerzyli swoje wpływy o Wąchock, Sulejów, Koprzywnicę, Mogiłę i Szczyrzyc.
Zgodnie z pierwotnymi zasadami życia monastycznego (według reguły św. Bernarda) cystersi osiedlali się na odludziu, zajmując często nieużytki rolne lub grunty podmokłe, które z czasem stawały się podstawą ich utrzymania. Tym samym też ich zdolność adaptacji i wszechstronność przyczyniała się do rozwoju nie tylko samych konwentów, ale i współistniejących z nimi miejscowości. Nie dziwią więc liczne nadania, dzięki którym już w 1149 roku tutejszy klasztor podniesiono do rangi opactwa. W związku z tym też rozpoczęto budowę nowej świątyni, poświęconej przez arcybiskupa gnieźnieńskiego – Jana Gryfitę oraz biskupa krakowskiego – Gedko. W uroczystości tej udział wzięli również książęta Mieszko III Stary oraz Kazimierz II Sprawiedliwy.
Katedra w Pelplinie – Nowy Doberan
Prawdopodobnie odbyła się ona w święto przekazania relikwii św. Wojciecha, czyli 20 października, roku 1167 lub 1168.^ Wybór tak symbolicznej daty zaowocował więc dobrymi stosunkami z władcami Polski, co ułatwiło zakonowi dalszą ekspansję, a także wpłynęło na liczne nadania Morimondus Minor,które z tej okazji poczyniono. Zaledwie cztery lata po tym wydarzeniu, po drugiej stronie rzeki Brzeźnicy, nad którą wzniesiono opactwo cystersów w Jędrzejowie, powstała osada nazwana na cześć św. Andrzeja Apostoła, Andreovia.
Dobry czas
Niecałe dwie dekady później zaś konsekrowano pierwszą świątynię. Nie była to jednak ta, którą podziwiać możemy do dziś, ponieważ wzniesiono ją dopiero na początku kolejnego stulecia (przed rokiem 1210). Jej poświęcenia dokonał legendarny biskup krakowski – Wincenty Kadłubek, który osiem lat później sam wstąpił w szereg jędrzejowskich braci.
Kolejne stulecia przyniosły prężny rozwój opactwa. Wraz z rozrastającą się wspólnotą rozwijały się różnorodne gałęzie średniowiecznego przemysłu, jak hutnictwo, górnictwo i szklarstwo. Do końca XV wieku pod cysterskim skrzydłami znalazło się też ponad 30 folwarków klasztornych oraz ponad 30 młynów. Poza tym okolice klasztoru okalały liczne stawy rybne, a w niedalekim Laskowie wypasano bydło i owce. Szacuje się, że w okresie tym zgromadzenie liczyło co najmniej 40 braci,** zajmujących się równocześnie prowadzeniem przytułku dla ubogich oraz przepisywaniem ksiąg z zakresu teologii, historii i liturgii.
Kościół w Czerwińsku nad Wisłą – Romański klejnot Mazowsza
Opactwu sprzyjało też położenie, oddalające je od licznych konfliktów. Wprawdzie uniknęło ono najazdu Tatarów z 1240 roku, ale wojska walczącego o tron Konrada Mazowieckiego nie miały dlań najmniejszej litości. Jego odbudowę wsparł Bolesław Wstydliwy, zacieśniając tym gestem stosunki Korony i Kościoła.
W rok po przejęciu infuły (1448) Mikołaj Odrowąż z Rembieszyc zainicjował przebudowę swego opactwa w duchu gotyku, co stwierdza się** na podstawie dokumentu odpustowego legata papieskiego z 22 lipca tegoż to roku. Jak informuje nas Maciej Zdanek: „Legat na prośbę opata ogłosił, że chociaż wedle zwyczaju i prawa zakonu zabroniony jest wstęp do kościoła kobietom, to jednak ze względu na potrzebę odnowienia i prac budowlanych, których wymaga, wszystkim obojga płci wiernym dającym jałmużnę udziela się doń prawa wstępu w święta Wniebowzięcia NMPanny, św. Wojciecha i we wspomnienie dedykacji kościoła.” Do realizacji tego przedsięwzięcia Odrowąż zatrudnił najwspanialszych artystów swoich czasów, włączając w to Wita Stwosza czy złotników: Mikołaja Breimera oraz Mikołaja Kreglera.* Był to zdecydowanie jeden z najwspanialszych epizodów w historii tego miejsca.
Opactwo cystersów w Jędrzejowie w ruinie
I tak aż do XVIII wieku opactwo cystersów w Jędrzejowie trwało w swym splendorze, choć nie uchroniło się od wielkiego kryzysu życia monastycznego z XVI wieku. W związku z tym też u schyłku I poł. tego stulecia tutejszy klasztor zamieszkiwać miało zaledwie kilku zakonników.*** Nie zaznaczyło się to jednak w historii Jędrzejowa tak mocno, jak pożar z roku 1725 roku. W jego konsekwencji opat Jan Wojciech Ziemnicki przeprowadził gruntowną barokizację założenia.*
Ostrów Tumski we Wrocławiu – Wyspa Katedralna
W II poł. tego stulecia wieku nasilił się kult Wincentego Kadłubka, beatyfikowanego w roku 1764. Wzbudziło to ożywione zainteresowanie Jędrzejowem, lecz był to stosunkowo krótki okres chwały. Już bowiem wraz z początkiem XIX wieku wybuchł tu kolejny pożar, niszcząc tym razem znaczną część zabudowań. Wiele z nich, jak choćby kapitularz, którego relikty widoczne są w północnej części kościoła, popadły w całkowitą ruinę, by zniknąć niemal bez śladu w roku 1913.
Kościół w Paczkowie pw. św. Jana Ewangelisty
1 lipca roku 1819 natomiast, cesarz rosyjski, Aleksander I dokonał kasaty opactwa, ale ostatni cysters, Wilhelm Ulawski, odszedł stąd dopiero w roku 1855! Po jego śmierci administrator diecezji kielecko-krakowskiej, Maciej Majerczak, sprowadził w to miejsce reformatów. Ukarani przez władze carskie, za poparcie powstania styczniowego, zostali stąd wszak usunięci już w 1870 roku. Ich miejsce dwa lata później zajęli młodzi adepci zawodu nauczycielskiego. Po II wojnie światowej powrócili tu cystersi, a w 1953 roku Jędrzejów podniesiono do rangi przeoratu. W 1989 roku ostatecznie odzyskało swój dawny tytuł.
Architektura kościoła
Wzniesiony przed rokiem 1210 kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Wojciecha powstał jako trójnawowa bazylika z nawą poprzeczną i prostokątnie zamkniętym prezbiterium. Układ ten znany jest z innych kościołów zakonu, min. z: Wąchocka, Sulejowa czy Lubiąża i w swym całokształcie wciąż nawiązuje do pierwotnego zamysłu. Jego obecna forma jednak to efekt XVIII-wiecznej przebudowy w trakcie której min. przedłużono chór, a korpus wzbogacono o kaplice boczne. Całości dopełniono lekko wypukłą, ślepą fasadą. Uwagę zwraca jej podział przy pomocy kolumienek i pilastrów z wyodrębnionymi gzymsami i ciekawą rzeźbą. Flankują ją zaś dwie masywne, kwadratowe wieże, zwieńczone barokowymi hełmami z latarniami.
Kolegiata w Lidzbarku Warmińskim pw. świętych apostołów Piotra i Pawła
Wnętrze kościoła
Przearanżowane w latach 1728-1754 wnętrze kościoła dostosowano do kanonów baroku. Niełatwo więc wyobrazić sobie, jak mogło wyglądać ono w czasach swej świetności, choć ich wyraźnym wspomnieniem są pewne elementy architektoniczne. Należą do nich głównie wsporniki, kapitele czy choćby części filarów, aczkolwiek większości z nich i tak nie zobaczymy na miejscu, a w Muzeum Narodowym w Krakowie. O średniowiecznej proweniencji kościoła jednak najlepiej informują nas sklepione, co prawda, kolebkowo, otwarte do wewnątrz ostrołukowymi arkadami nawy. Wśród śladów tamtych czasów wymienić trzeba również wyróżniające się na tle innych – epitafium kasztelana krakowskiego – Pakosława z Mstyczowa (+1319).
Szydłów – Wśród śliwkowych sadów
Najbardziej charakterystycznym elementem wnętrza jest jego późnobarokowa polichromia. Za jej wykonanie odpowiada młody artysta, Andrzej Radwański, który w latach 1734-1739 zmaterializował na ścianach kościoła program ikonograficzny zaproponowany przez ówczesnego opata, Wojciecha Ziemnickiego. W dużej mierze przedstawia ona historię i działalność zakonu oraz cykl postaci dla niego zasłużonych, min. Urbana IV, Aleksandra III, Benedykta XII, św. Wilhelma arcybiskupa czy św. Malachiasza arcybiskupa.* Jej kulminację stanowi piękny wizerunek Jezusa Chrystusa i Najświętszej Maryi Panny, umieszczony u skrzyżowania naw. Chociaż jak wskazuje Anna Suska*: „Malarstwo Andrzeja Radwańskiego pod względem artystycznym uważane jest za niezbyt wyszukane i mocno trzymające się rodzimych wzorców i tradycji. Jednak niezaprzeczalną wartością jego polichromii jest przekazywana przez dzieło sztuki treść, głęboko przemyślana i umiejętnie przedstawiona.”
Katedra we Fromborku – Nadmorska warownia
Wśród pełni barokowych artefaktów z kolei na bliższą uwagę zasługuje tabernakulum, wykonane w roku 1766 w warsztacie Kaspara Stipeldeya, augsburskiego złotnika. Interesujące są również stalle i ambona z płaskorzeźbą św. Jana Chrzciciela, a także prospekt organowy z wizerunkami św. Cecylii i Dawida. Wypada dodać, że sam 42-głosowy instrument zbudował w latach 1745-1754 mistrz Józef Sitarski. Szczególnie ciekawa wydaje się być kaplica poświęcona bł. Wincentemu Kadłubkowi, oddzielona od nawy zdobioną kratą. Znajdujący się w niej ołtarz z obrazem przedstawiającym biskupa datowany jest na rok 1764.
Lektura wykorzystana we wpisie „Opactwo cystersów w Jędrzejowie”:
- Klasztor cystersów w Jędrzejowie w drugiej połowie XV wieku. Rządy opackie Mikołaja Odrowąża z Rembieszyc (1448-1496) – Maciej Zdanek w Rocznik LXXVIII; Kraków, 2012.**
- Treści i symbolika polichromii w kościele cystersów w Jędrzejowie (Zarys problematyki) – Lucyna Rotter; Folia Historica Cracoviensia, 2004.*
- Jędrzejów w Wiekach Średnich – Maciej Zdanek, wyd. Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”; Kraków, 2022.^
- Historia i działalność Zakonu Cystersów w Jędrzejowie – Anna Suska; Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II.
- https://jedrzejow.cystersi.pl/opactwo/historia.html
- http://jedrzejow.pl/archiopactwo-ojcow-cystersow/ ***
- https://dziedzictwo.ekai.pl/@@jedrzejow_opactwo_cystersow
- http://szlakcysterski.opw.pl/?pokaz=obiekty_cysterskie&id=45&obiekt=Jedrzejow
