Kościół w Acas to jeden z najważniejszych zabytków doby romanizmu w Rumunii oraz na pewno jeden z najpiękniejszych w swej kategorii. Pomimo swojej wyjątkowości pozostaje gdzieś na uboczu, w cieniu całej gamy chętniej odwiedzanych miejsc w kraju. Wieki istnienia naznaczyły go licznymi pożarami, ale te mimo wszystko nie naruszyły jego oryginalnej struktury. Ceglana bryła świątyni kalwinistów po dziś dzień więc wzbudza zachwyt, a jej burzliwe losy pobudzają wyobraźnię mieszkańców.
Kościół w Acas przez wieki
Romański kościół w Acas (rum. Biserica Reformată din Acâș, węg. Ákos református templom) wzniesiono na przełomie XII i XIII wieku z fundacji rodu Ákos. Dogodną do tego sytuacją było wsparcie króla Beli IV, który po inwazji Mongołów w 1241 zezwolił na wznoszenie kamiennych zamków oraz klasztorów. Atrakcyjny majątek służyć miał więc familii jako miejsce spoczynku ich resztek doczesnych, a Boskie wstawiennictwo mieli zapewnić im zakonnicy z planowanego tu także klasztoru.
Miałby być to zakon reguły świętego Benedykta, jednak z powodu braku odpowiednich dokumentów, fakt ten pozostaje w sferze domniemań. Pewne jest jednak, że budowlę wymienia się w dokumencie z 1342 roku, pod nazwą Ákosmonostora (monastora – klasztor). I znowuż, badania archeologiczne nie potwierdziły istnienia jakichkolwiek zabudowań monastycznych w jej obrębie, ale natrafiono tu na liczne, średniowieczne groby, a także na ślady fundamentów kaplicy, zamkniętej apsydą w północnej części świątyni. Ustalenie wczesnej historii kościoła to jak widać nie lada rebus!
10 najpiękniejszych miejsc w Rumunii
W drugiej połowie XVI wieku linia rodu Ákos wygasła, a kościół w Acas stał się świątynią parafii protestanckiej. Wiek później natomiast, w roku 1642 został poważnie zniszczony przez Turków, przez co nabożeństwa odprawiano pod chmurką. Pomimo wielu trudności udało się zebrać odpowiednią sumę, aby po Wojnie Rakoczego o niepodległość, doprowadzić kościół do stanu używalności. Wystrój wnętrza w drewniane wspaniałości powierzono artyście imieniem János Pataki Asztalos, który wykonał między innymi sufit, stalle czy ambonę. Wszystko to stało się idealną strawą dla pożaru, a ten, na skutek uderzenia pioruna wybuchł tu tuż po zakończeniu prac w 1747 roku. W ten sposób, węgierski snycerz raz jeszcze mógł pokazać próbkę swoich zdolności i prawdopodobnie obecne wyposażenie możemy przypisać właśnie jemu.
Cudem chyba budowla nie rozpadła się podczas silnego trzęsienia ziemi z 15 września 1834, które nawiedziło rejon Carei. Jak opisał to miejscowy proboszcz:
„Według mnie trzęsienie ziemi mogło trwać około pięciu minut. Rozejrzałem się dookoła i widziałem jak wieże trzęsą się i pomyślałem, że za chwilę się rozpadną. Dzięki Bogu nic takiego się nie wydarzyło. Dach jednej wieży został zniszczony, a na kościele powstało pięć spękań (…)”.
Po tym wydarzeniu zorganizowano zbiórkę pieniędzy, ale lokalna ludność nie była już w stanie zebrać potrzebnej na jego naprawę kwoty. Do 1862 roku kościół w Acas pozostawał więc opustoszały, aby finalnie zajął się nim ogień, który pochłonął zresztą połowę wioski.
Kościół warowny w Biertanie
Ostatecznie, na przełomie XIX i XX wieku kościół w Acas przeszedł finansowaną przez Komitet do spraw Ochrony Zabytków metamorfozę. Pracami kierował znany, węgierski architekt Frigyes Schulek, mający już wówczas na swoim koncie uczestnictwo w wielu ważnych projektach, a pośród nich kościół św. Macieja w Budapeszcie oraz katedra w Segedynie. Działając w duchu historyzmu, architekt podwyższył wieże o kolejny poziom i wzniósł na nim namiotowe dachy w miejscu barokowych, cebulastych zwieńczeń, które dawniej zdobiły budowlę. Pomiędzy nimi powstał fronton, a westwerk w dolnych partiach przyozdobił wyodrębnioną z ze zwartej bryły kruchtą. 9 sierpnia 1903 roku dokonano konsekracji nowej odsłony kościoła, a pięćdziesiąt lat później uhonorowano go tytułem zabytku narodowego.
Architektura
Kościół w Acas jest wspaniałym przykładem romanizmu w Rumunii. Pomimo wielu charakterystycznych dla epoki cech, wzniesiono go z cegły, a nie z powszechnie kojarzonymi kamiennymi ciosami. Tych drugich użyto tu wyłącznie do wykończeń portali oraz biforiów. Jego majestatyczna sylweta zaś nie przypomina ciężkich budowli romańskich, a raczej strzeliste świątynie gotyku. Być może to za sprawą remodelacji hełmów wież, ale i jej rozmiary na pewno mają tu znaczenie, bowiem jest to jeden z najdłuższych kościołów w Kotlinie Panońskiej (tzw. Basen Karpacki).
Fasadę zachodnią świątyni tworzy masywny westwerk, którego ciężar przełamuje kruchta oraz dwie, flankujące ją wieże o wysokości 29,5 metra. Ich symetryczną dekorację stanowią typowe dla romanizmu biforia, wąskie przeźrocza, fryzy arkadkowe i ciągi ślepych arkad. Obie z wież zwieńczono także ceglanymi dachami namiotowymi. Wschodnia część świątyni zamknięta została natomiast okrągłą apsydą. Eksperci uważają, że kościół w Acas miał posiadać dodatkowe dwie wieże od zachodu, a wspomniana apsyda miała znaleźć się początkowo pomiędzy wieżami, gdzie można było utworzyć galerię, wyłącznie dla potrzeb braci. Przykładem takiego rozwiązania, z apsydą u czoła budowli, jest kolegiata św. Cyriaka w Gernrode w Niemczech.
Kolegiata św. Cyriaka w Gernrode
Świątynia przybrała tu formę trójnawowej bazyliki o trzech nawach i długości 29,5 metra. Wysokość nawy głównej to 11,5 metra, natomiast nawy boczne są o 3,5 metra niższe. Szerokość kościoła to 10,2 metra, z czego 5 metrów zajmuje nawa środkowa. Nawy boczne są równej szerokości. Jej szkielet stanowi pięć par profilowanych, prostokątnych filarów, połączonych między sobą łukami półkolistymi (pełnymi). Te zaś dźwigają płaski, drewniany sufit w nawie głównej w przeciwieństwie do naw bocznych. W zachodniej części umieszczona została drewniana empora do której wiodą drewniane schody z nawy północnej.
Praktycznie
Miejscowość Acâș znajduje się w okręgu Satu Mare, 40 kilometrów na południe od jego stolicy. Dotrzeć możemy tutaj drogą 19A/E81. Aby wejść do kościoła należy zadzwonić pod podany numer telefonu, który widnieje przy wieżyczce, będącej częścią ogrodzenia kościoła. Pan, który opiekuje się tym miejscem świetnie mówi po angielsku, a poza tym mieszka tuż obok. Wejść można tam wyłącznie przez jego posesję.
Rumunia – Informacje praktyczne (Transylwania i Bukowina)
Jedni doszukują się w Acas tajemnych tuneli, które łączyć miałyby kościół z zamkiem w Ardud. Inni natomiast powtarzają legendę o magicznych cegłach, których nie pokryje żaden tynk. Widać nie trudno dostrzec w tej znakomitej budowli czegoś więcej niż sterty ładnie ułożonych cegieł. Już same podania, utrwalone w świadomości lokalnej świadczą o randze tego miejsca. Jego dopełnieniem jest rzecz jasna, romańska architektura, sięgająca tu do korzeni burgundzkiego Cluny, aby udowodnić nam jego wielki wpływ na tereny tak odległe, jak obecna Rumunia.
Lektura:
- Biserica reformatā din Acâș – Drumul Bisericilor Medievale.
- http://visitromania.info.ro/site/reformed-church-acas/
- https://www1.agerpres.ro/engleza-destinatie-romania/2014/10/02/destination-romania-the-church-of-acas-satu-mare-has-survived-with-a-crescent-on-its-tower-10-39-26
