Frombork – W imię Kopernika

Leżący nad Zalewem Wiślanym Frombork to zdecydowanie jedno z najpiękniejszych miejsc na Warmii. Jego panoramę zdominował bowiem unikatowowy w skali kraju XIV-wieczny Kompleks Katedralny, będący symbolem triumfu chrześcijaństwa nad pogaństwem. To właśnie w jego murach Mikołaj Kopernik pracować miał nad dziełem swego życia: „O obrotach sfer niebieskich”. Tutaj też znajduje się jego grób. Nie dziwi więc fakt, że wokół wszystko zdaje się nosić imię wybitnego astronoma.

Frombork,Civitas Warmiensis

Frombork swymi korzeniami sięga roku 1275, kiedy to podczas kolejnego już powstania Prusów, w niedalekim Braniewie spalono powstającą tam właśnie katedrę. Po tym wydarzeniu, ówczesny biskup, Henryk Fleming  zadecydował o wzniesieniu nowej świątyni w bezpieczniejszym miejscu. I tak oto właśnie najbardziej stromy spadek Wyżyny Elbląskiej nad Zalewem Wiślanym dał podwaliny całkiem nowemu kompleksowi osadniczemu. Zwany przez niemieckich osadników Frauenburg czy też przez kanoników, Castrum Dominae Nostrae, gród Najświętszej Maryi Panny składał się z dwóch niezależnych od siebie jednostek: zespołu katedralnego oraz nadbrzeżnego miasteczka u jego podnóży.

Braniewo – W najstarszym mieście Warmii

Zasiedlonym przez lubeckich kolonistów wybrzeżem kierować miał zasadźca Greko Fleming. Jego koligacje z biskupem byłyby w tym przypadku istotnym motorem dla szybkiego procesu lokacyjnego. Trzeba jednak podkreślić, że pierwsze wzmianki o Fromborku pochodzą dopiero z roku 1278. Niekoniecznie więc wiadomo jak długo zajęło głowie kapituły warmińskiej podjęcie decyzji o przeprowadzce. Co wiadomo na pewno, to fakt że Frombork uzyskał prawa miejskie 8 lipca 1310 roku z rąk biskupa Eberharda z Nysy. Początkowo więc Civitas Warmiensis należało do biskupów warmińskich, by dekadę później zwierzchnictwo nad nim przejęła kapituła w której to rękach znajdowało się aż do roku 1772. 

Hamulce

W roku 1329 rozpoczęto budowę katedry, która zastąpić miała drewniany budynek z końca ubiegłego stulecia. Dzięki niej Frombork stał się stolicą diecezji warmińskiej, ale jak się szybko okazało, była to stolica czysto reprezentacyjna. Biskupi warmińscy bowiem, w latach 1350-1795, rezydowali w oddalonym o około 80 kilometrów Lidzbarku Warmińskim. Jednym z najważniejszych powodów takiego stanu rzeczy było, bądź co bądź, niefortunne położenie miasteczka względem prężnie rozwijających się miast hanzeatyckich – Elbląga oraz Braniewa. Udaremniane przez nie próby założenia tu portu, na przestrzeni wieków skutecznie zahamowały jego rozwój.

Lubeka – Królowa Hanzy

Nie pomagała taż niekonsekwencja polityczna, która raz za razem ściągała na Frombork gniew jego przeciwników. Pomimo niezależności wobec zakonu krzyżackiego, kapituła to raz sympatyzowała z nim, to znowuż była przeciwko niemu. W 1454 roku zemścił się za to Henryk von Plauen, a rok później Jan Bażyński. Kiedy zaś w 1466 roku Frombork wraz z Warmią wszedł w skład Korony Królestwa Polskiego, sytuacja nie uległa wielkiej poprawie. Już bowiem w roku 1520 u bram Fromborka stanęły oddziały Albrechta Hohenzollerna. W tym czasie zresztą, a konkretniej w latach 1510-1543, rezydował tu najsłynniejszy kanonik kapituły warmińskiej – Mikołaj Kopernik. To między innymi jego wielkie zbiory biblioteczne wywozili stąd Szwedzi w roku 1626. Zresztą wraz z wieloma skarbami zrabowanymi z tutejszej katedry. 

Jedno miasto

Kiedy Warmia znalazła się pod zaborem pruskim, siedzibę biskupów z Lidzbarka Warmińskiego przeniesiono do Fromborka. Jednak funkcję tę pełnił on oficjalnie dopiero od roku 1837 aż do zakończenia II wojny światowej. Fakt ten przyniósł lekkie ożywienie gospodarcze podupadłego wskutek licznych przeciwności losu miasta. Od średniowiecza bowiem skoncentrowane było ono niemal wyłącznie na zaspokajaniu potrzeb kapituły, co u schyłku XIX wieku stało się powodem do połączenia obu organizmów. W 1926 roku natomiast Wzgórze Katedralne oraz miasteczko u jego podnóży połączono administracyjnie. 

Warmińsko-mazurskie: 10 miejsc, które pokochacie!

Najgorsze chwile dla Fromborka nadeszły w połowie lutego 1945 roku. Zacięta batalia o jego wyzwolenie przyniosła straty około 80% zabudowań. Dźwigające się z ruin miasto odzyskało swoje prawa dopiero w roku 1959. U schyłku kolejnej dekady zaś ogólnopolska akcja harcerska zainicjowała kolejny etap odbudowy pod kryptonimem „Operacja 1001 Frombork”, łącząc ją z 500-leciem urodzin Mikołaja Kopernika. W jej ramach „powstała szansa odbudowy miasta w sposób nawiązujący do stylu i klimatu tego zabytkowego zespołu. Wykorzystano ją tak dalece, jak to w owych czasach było możliwe. Zabudowując w latach osiemdziesiątych pozostałe parcele we wschodniej części miasta, jeszcze lepiej dostosowano projektowaną architekturę do istniejących warunków, komponując ją bardziej udanie z zachowanymi resztkami dawnego budownictwa w historycznym układzie przestrzennym.”*

Co warto zobaczyć we Fromborku? 

Dziś Frombork jawi się jako miasteczko niezwykle senne i zdecydowanie naznaczone działaniami – już nie tyle samej wojny – a odbudowy, bardzo mocno nawiązującej do okresu w którym ją przeprowadzono. Niemniej udało się zachować tu i ówdzie kilka nieocenionej wagi obiektów, które wciąż przywołują wspomnienia o urokliwej osadzie u podnóży majestatycznego Wzgórza Katedralnego – dawnej stolicy świętej Warmii. I to właśnie od niego warto zacząć zwiedzanie tego miasta.  

Wzgórze Katedralne

Wzniesiona na planie nieregularnego prostokąta warownia otoczona została potężnym murem, naszpikowanym licznymi wieżami. Najbardziej okazałe obwarowania umieszczono w jego części zachodniej, gdzie nad wzmocnioną blankami i dwoma poziomami ganków obronnych ścianą znalazła się majestatyczna Dzwonnica (od południa) z Bramą Zachodnią oraz Wieżą Kopernika (od północy). Od niej z kolei, aż do półkolistej Wieży Kustodii biegnie skośnie ścięty odcinek muru północno-zachodniego do którego przylega barokowa kanonia Najświętszej Maryi Panny Wniebowziętej oraz gotycki Dom Kustosza. Do niego zaś przyklejona jest wspomniana już Wieża Kustodii. To za nią rozpoczyna się najbardziej wyeksponowana część muru, wspierana przez siedem skarp. 

Kolegiata w Lidzbarku Warmińskim pw. świętych apostołów Piotra i Pawła

Na południowo-wschodnim krańcu leży kwadratowa wieża połączona z refektarzem oraz katedrą. Kolejno, w połowie wschodniej części muru, dostrzec można najmniejszą z wież, a właściwie okrągłą Basztę Ferbera, która zamyka szyję bramną dawnej furty. Dalej na południe znajduje się Stary Pałac Biskupi, dawniej chroniony przez nieistniejącą już kwadratową wieżę narożną. Mur południowy przecina dwucylindryczna Brama Południowa, połączona z budynkiem Nowego Wikariatu. Za nim widzimy także półkolistą Basztę Prochową, flankowaną przez mur z krenelażem i Wieżą Radziejowskiego (Dzwonnicą) na krańcu południowo-zachodnim. 

Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Andrzeja 

Położona w północno-wschodniej części wzgórza Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Andrzeja stanowi główny i najważniejszy element warownego zespołu katedralnego. Jej budowę zainicjował piąty biskup warmiński Henryk II Wogenap, a datę jej rozpoczęcia potwierdza bulla papieska z 12 listopada 1329 roku. Stosunkowo krótki czas budowy wpłynął na niemal jednolitą formę, naruszoną jednak kolejnymi aneksami. Najbardziej widoczna jest ingerencja pod postacią barokowej Kaplicy Zbawiciela, która zwiastuje nam charakter jej wnętrza. Pomimo XIX-wiecznej regotyzacji pozostało tu mnóstwo elementów z barokowego wyposażenia, przemieszanego z artefaktami poprzednich epok.

Katedra we Fromborku – Nadmorska warownia

Wewnątrz odnaleźć można aż 25 bogato zdobionych ołtarzy, powstałych w warsztatach mistrzów z Elbląga, Gdańska czy nawet Włoch. Spośród barokowych elementów wyposażenia wyróżnia się tu XVII-wieczny prospekt organowy oraz XVIII-wieczna ambona. Z gotyckiej części natomiast, jako jeden z niewielu, do dziś przetrwał XVI-wieczny poliptyk poświęcony Najświętszej Maryi Pannie, który dawniej pełnił funkcję ołtarza głównego. Uwagę zwraca tu również koliste epitafium z obrazem Madonny z Dzieciątkiem Jezus z 1426 roku, późnogotycki krucyfiks z łuku tęczowego oraz fragment XV-wiecznych stalli kanonickich. 

Wieża Radziejowskiego

Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów Wzgórza Katedralnego we Fromborku, oprócz samej katedry, jest Dzwonnica – zwana także Wieżą Radziejowskiego. Powstała przed połową XV wieku oktagonalna budowla pełniła funkcję wieży artyleryjskiej, broniącej głównego dojazdu do warowni. W 1448 roku zbudowano na niej dzwonnicę, ale swą obecną formę zawdzięcza ona przebudowie zainicjowanej w roku 1683. Podczas II wojny światowej wieża uległa poważnym zniszczeniom, ale jej zakończona w 1972 roku rekonstrukcja ma być jedną z lepszych tego typu realizacji w powojennej Polsce. Wnętrze oktagonu służy dziś jako planetarium, zaś Dzwonnica chełpi się pierwszym w kraju wahadłem Foucaulta. U jej szczytu natomiast rozpościera się jeden z najpiękniejszych widoków na miasto i oczywiście sam kompleks katedralny u jej podnóży. 

Byczyna – W pierścieniu ceglanych murów

Wieża Kopernika

Wieżę Kopernika wzniesiono przed rokiem 1400, przez co jest to najstarsza część zachodnich obwarowań. Jeszcze u schyłku tego stulecia wymieniono ją jako wieżę mieszkalną, a od 1514 roku znajdowała się w rękach Mikołaja Kopernika. Kiedy po sekularyzacji przekazano ją Collegium Hosianum w Braniewie, zawisło nad nią widmo rozbiórki. Szybka reakcja kapituły oraz opinia Ferdynanda von Quasta pozwoliły zapobiec tragedii i sprawić, aby pieczę nad domniemanym obserwatorium wybitnego astronoma na powrót sprawowała kapituła. W 1912 roku ksiądz Eugeniusz Brachvogel urządził w niej Muzeum Mikołaja Kopernika, które choć z przerwami, działa po dziś dzień. Niemniej głównym miejscem wystaw jest obecnie Stary Pałac Biskupi. 

Katedra w Kamieniu Pomorskim i zaczarowany ogród

Warto dodać, że osoba Kopernika ochroniła przed rozbiórką także i Bramę Zachodnią. Powstała na przełomie XIV i XV wieku budowla w 1867 roku miała zostać rozebrana, ale ówczesny biskup obronił ją twierdząc, że istniał tu ganek którym zwykł przechadzać się ten wielki astronom. Wobec takiego argumentu von Quast przygotował plan rewitalizacji całej ściany zachodniej. 

Wieża Wodna

Oczywiście każdy obiekt na Wzgórzu zasługuje na dłuższą chwilę uwagi, ale nie można zapominać że i poza nim rozsianych jest jeszcze kilka innych ciekawych miejsc. Jednym z nich jest na pewno Wieża Wodna, skądinąd także związana z Kopernikiem, bo nawet kanał dostarczający do niej wodę nosi jego imię. Z dachu budynku rozpościera się kolejny z pocztówkowych widoków na panoramę Fromborka. Niemniej nie tylko widoki są tu ważne, a przede wszystkim fakt, że datowana na rok 1571 wieża wodociągowa to pierwsza budowla tego typu na ziemiach polskich. Jej zadaniem było zaopatrywanie w wodę budynków górnego miasta, położonego jakieś 20,5 metra nad wodami zalewu. Wykonawcą tego majstersztyku XVI-wiecznej inżynierii był wrocławski hydraulik – Valentin Hendell. Sam zmyślny mechanizm tego przedsięwzięcia oraz historię wieży poznać można bezpośrednio na miejscu, którego dodatkowym atutem jest przytulna kawiarenka.

10 miejsc we Wrocławiu, które warto zobaczyć!

Kościół św. Mikołaja

Zupełnie nieopodal Wieży oraz rynku położony jest dawny kościół pod wezwaniem św. Mikołaja. Gotycka świątynia powstała pod koniec XIV wieku i właściwie niemal od samego początku zmagała się ze wszelkimi przeciwnościami losu. Płonęła i była niszczona w każdym stuleciu i chyba tylko cud sprawił, że przetrwała do naszych czasów. Mało tego, zachowała przy tym swój pierwotny charakter, co również zasługuje na uwagę. Nie ma sensu przytaczać dat wszystkich nieszczęść, bo jest ich naprawdę sporo, ale warto wspomnieć, że po II wojnie światowej ostały się tu tylko mury obwodowe budynku. Ten zaś do roku 2002 pełnił funkcję kotłowni… Szczęśliwie dziś trwają prace nad przywróceniem mu funkcji sakralnych. Na razie więc kościół można oglądać tylko z zewnątrz, ale miejmy nadzieję że już wkrótce będziemy mogli zajrzeć także i do środka. 

Szpital św. Ducha 

Miejscem stojącym dla nas otworem we Fromborku jest na pewno szpital św. Ducha. Gotycko-barokowa budowla pełniła niegdyś funkcję trójizbowego szpitala, który w gruncie rzeczy był przede wszystkim przytułkiem dla ubogich. Po raz pierwszy wzmiankuje się go w roku 1427, ale obecny wygląd zapewniła mu przebudowa, rozpoczęta po roku 1686. Wynikiem tego przedsięwzięcia było min. wzniesienie ścian, które zamieniły obiekt w trójnawową bazylikę z wydzielonymi celami dla chorych w nawach bocznych. Kolejne przebudowy nadały szpitalowi wygląd niewielkiego kościółka. Przy okazji wchłonął on również gotycką kaplicę św. Anny, gdzie w 1931 roku odkryto średniowieczne malowidła, przedstawiające sceny Sądu Ostatecznego. Oprócz samego budynku interesujące jest również herbarium oraz XVIII-wieczny cmentarz – oba położone w południowej części budynku.

Kościół św. Wojciecha 

Intrygującym obiektem w panoramie miasta może być także kościół św. Wojciecha, leżący u podnóży Wzgórza Katedralnego. Wzniesioną w latach 1857-1861 neogotycką świątynię zaprojektował pruski architekt Friedrich August Stüler, pracujący min.: przy Nowym Ratuszu we Wrocławiu, pałacu w Schwerinie oraz zamku Hohenzollern. Do końca II wojny światowej budynek służył wspólnocie Kościoła ewangelicko-augsburskiego, natomiast później przekazano go parafii katolickiej. Obecnie pełni funkcję kaplicy pogrzebowej i niestety nie jest udostępniony do zwiedzania. 

Pałac w Schwerinie – Niemiecki Chambord

Inne miejsca

Naturalnie na tym nie koniec atrakcji Fromborka. Do innych ciekawych miejsc zaliczyć trzeba choćby położone na południe od Wzgórza kanonie zewnętrzne – domy kanoników, przywodzące na myśl niewielkie dworki. Jednym z najważniejszych jest dziś tak zwany Dom Kopernika, wzniesiony w 1565 roku w miejscu dawnej rezydencji słynnego astronoma. Ciekawie prezentuje się również Baszta Żeglarska u zbiegu ulic Basztowej i Rybackiej, będąca dziś jedynym śladem fortyfikacji dolnego miasta. Warto jednak wiedzieć, że budynek, choć powstał w miejscu średniowiecznych zabudowań, datowany jest na wiek XIX. 

Odwiedzając Frombork wypada również zajrzeć do rynku. Co prawda, z jego wielowiekowej zabudowy niewiele przetrwało do naszych czasów. Niemniej podziwiać można tu pomnik Mikołaja Kopernika, zwróconego w stronę swojej katedry. Brązowy pomnik powstał w 2015 roku, ale nie jest on też jedynym pomnikiem astronoma w mieście. Inny znajduje się u zbocza Wzgórza Katedralnego, a jego powstanie związane jest z 500-leciem urodzin geniusza. Poza ścisłym centrum warto również przespacerować się nad przystań lub do Parku Astronomicznego, a jakże, Mikołaja Kopernika. 

Frombork Kopernika

Niekwestionowaną gwiazdą Fromborka był i chyba na zawsze już będzie Mikołaj Kopernik. Choć faktycznie związany był także z Toruniem czy Olsztynem, to tutaj w latach 1510-1543 (bez czterech lat, kiedy działał jako kanonik kapituły warmińskiej i pracował w Olsztynie) ukończył swoje wielkie i zarazem rewolucyjne dzieło De revolutionibus orbium coelestium, czyli „O obrotach sfer niebieskich.”

„Pierwsza i najwyższa ze wszystkich jest sfera gwiazd stałych, która siebie samą i wszystko obejmuje, i dlatego jest nieruchoma, jest zaś tym tłem wszechświata, do którego ruch i położenie wszystkich innych gwiazd należy odnosić. A chociaż są tacy, którzy mniemają, że także ta sfera odbywa pewne ruchy, my jednak przyczynę takowego złudzenia wykażemy rozważając ruchy Ziemi.”

10 najpiękniejszych kościołów ceglanych w Polsce

Po jego śmierci, nie było lepszego miejsce na spoczynek niż katedra we Fromborku. Pochowaną w pobliżu ołtarza św. Andrzeja**, personę do grobu złożono jednak anonimowo. Dopiero w 1581 roku ufundowano epitafium, potwierdzające że spoczął tu nasz astronom. Historia pochówku Kopernika nie kończy się jednak tutaj. W 2004 roku bowiem rozpoczęto mozolny proces, który miał na celu identyfikację szkieletu uczonego. Szukane już od dawien dawna, między innymi przez Napoleona, zwłoki zostały finalnie zidentyfikowane. Co zabawne, kluczowym dla rezultatów pracy sztabu specjalistów okazały się zrabowane przez Szwedów książki, należące do Mikołaja. Włosy zaplątane między kartkami stały się źródłem dalszych analiz w efekcie których można było przedstawić prawdopodobny wygląd Kopernika. 22 maja 2010 roku, po 467 latach od jego śmierci odbył się jeszcze jeden – uroczysty pogrzeb.

Wszystko we Fromborku zdaje się więc toczyć wokół tego, który „wstrzymał Słońce i ruszył Ziemię”. Jest to w pewnym stopniu urocze, bo nie przychodzi mi do głowy żadne inne miasto, tak mocno czciłoby pamięć jednej osoby. W tym miejscu dodać trzeba, że Frombork jest również istotnym punktem na tak zwanym Szlaku Kopernikowskim – pieszym szlaku turystycznym z Olsztyna do Torunia, przebiegający przez miejscowości związane z osobą astronoma.

NIestety położenie na uboczu nie stawia go w czołówce najchętniej odwiedzanych miejsc, a szkoda, bo już sam Kompleks Katedralny jest absolutnym fenomenem. I to pewnie nie tylko w skali kraju. Pisząc to mam nadzieję, że uda mi się zachęcić Was do wizyty w tym miejscu i zobaczenie tego cuda na własne oczy. Sam chętnie przedłużam tu swoje pobyty, więc jeśli zamierzacie spędzić tu choć jedną noc, gorąco polecam ten hotel – z widokiem na fromborski klejnot. Udanego pobytu! :) 

Lektura: 

• Frombork. Miniprzewodnik – wyd. AFW „Mazury”.
• Katedra Fromborska – Andrzej Frejlich; wyd. OK! Print s.c., Lublin.
• http://www.frombork.pl/strona-42-Historia_miasta+Historia_miasta.html *
• https://frombork.art.pl/pl/wp-content/uploads/sites/2/2013/11/album_10.pdf 
• http://www.wiezawodna.pl/pl/wieza-wodna-inzynierski-majstersztyk-xvi-wieku/ 
• http://leksykonkultury.ceik.eu/index.php/Kościół_pw._św._Mikołaja_we_Fromborku 
• Badania dla odkrycia grobu Mikołaja Kopernika oraz identyfikacji jego szkieletu. – Jerzy Gąssowski.