Katedra w Bayeux i słynna Tkanina

Katedra w Bayeux to jeden z czołowych przykładów monumentalnej architektury Normanów. Do jej wzniesienia przyczynił się biskup Odon – brat Wilhelma Zdobywcy, z którym mieli tu uknuć intrygę podboju Anglii. Jej świadectwo zachowało się po dziś dzień na legendarnej Tkaninie z Bayeux.

Jeśli jesteś miłośnikiem średniowiecznej architektury Francji być może zainteresuje Cię moja książka. To pierwszy polski przewodnik po aż 101 francuskich kościołach wieków średnich. Dzięki niemu odkryjesz kolejne cuda architektury gotyckiej i romańskiej. Poznasz ich historie (a niekiedy także i legendy ✨). W środku ponad 400 stron i ponad 400 zdjęć! Takiej książki jeszcze nie było!

ŚWIĘTA FRANCJA

KUP TERAZ

Romańska katedra w Bayeux

Katedra w Bayeux pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny (fr. Cathédrale Notre-Dame de Bayeux) dzięki licznym przebudowom nosi znamiona zarówno romanizmu, jak i gotyku. Na jej kształt wpłynęły aż trzy kościoły, na których ślady natrafiono podczas prac archeologicznych. Pierwszym z nich był, leżący w południowo-zachodniej części, kościół Najświętszej Marii Panny, która stała się patronką przyszłej katedry. Drugim był kościół św. Szczepana, istniejący aż do XVII wieku w miejscu obecnego prezbiterium. Trzecim natomiast był kościół św. Zbawiciela, którego pozostałości odkryto pod nawą główną. Nie ma jednak pewności, że datowana na czasy rzymskiej kolonii świątynia była miejscem kultu chrześcijańskiego. 

Katedra w Bourges – Prosta i złożona

Budowę romańskiej katedry rozpoczął biskup Huges d’Ivry w I poł. XI wieku, a jego projekt kontynuował przyrodni brat Wilhelma Zdobywcy – Odon z Bayeux (fr. Odo de Conteville). Oprócz sprawowania pieczy nad postępem prac budowlanych miał być również pomysłodawcą wyhaftowania Tkaniny z Bayeux, przedstawiającej Inwazję Normanów na Anglię. Niesamowite płótno prawdopodobnie przeznaczone było na dekorację powstającej wówczas świątyni. 14 lipca 1077 roku konsekrowano katedrę w obecności Wilhelma oraz jego małżonki, Matyldy. W niespełna trzydzieści lat później ich syn, Henryk I Beauclerc, dokonał oblężenia miasta, wskutek czego kościół spłonął. Około roku 1160 katedra w Bayeux ponownie stanęła w płomieniach, dzięki czemu obrano zupełnie nowy kierunek prac. 

Nowy kierunek prac

Na początku XIII wieku rozpoczęła się wielka przebudowa w wyniku której zachodnia fasada katedry nabrała cech stylu gotyckiego. Pojawiły się tu dwa dodatkowe portale, a romańskie wieże zwieńczono całkiem nowymi iglicami. Oprócz tego wzniesiono gotycki chór oraz wymieniono sklepienia nawy głównej. 

Katedra w Orleanie – Nie całkiem gotycka

Co ciekawe, zdecydowano się na zachowanie XII-wiecznych, bogato zdobionych filarów nad których galerią wzniesiono tylko jeden poziom okien. Innowacyjne rozwiązanie zastosowano później w normandzkich opactwach Longues i Ardenne. System ten zyskał ogromne uznanie, stając się jednym z najważniejszych elementów gotyku płomienistego. Prace nad gotycką formą zakończyła budowa oktagonalnej wieży centralnej, tak zwanej latarni, w I poł. XIV wieku. 

Dalsze losy

Stosunkowo spokojną egzystencję niemal pięćdziesięcioosobowej kapituły przerwały Wojny Religijne. W 1562 roku świątynię ograbiono z cennych artefaktów, a także relikwii. Wyposażenie wnętrza wraz z prospektem organowym i stallami zniszczono. Niestety także wtedy zdewastowano figury z obu bocznych portali. Spośród ważniejszych zmian w bryle świątyni po XVI-wiecznych najazdach wspomnieć należy budowę lektorium z 1700 roku oraz pokrycie latarni klasycystyczną kopułą w 1714 roku. Jeszcze w 1778 roku dokonano przebudowy portalu głównego. 

10 miasteczek we Francji, które pokochacie!

Wielka rewolucja francuska szczęśliwie nie odbiła tu swego piętna, być może dlatego, że kościół w 1794 roku zamknięto aż na siedem lat. Stan budowli, a zwłaszcza jej wieży centralnej nie był najlepszy, wobec czego wiek XIX upłynął pod znakiem renowacji. Dzięki temu katedra w Bayeux zyskała nową wieżę centralną, ale straciła XVIII-wieczne lektorium. W 1862 roku obiekt wpisano na listę cennych zabytków narodowego dziedzictwa Francji, Monuments Historiques. Warto wspomnieć, że budowla umknęła szponom obu wojen przez co jest dziś jednym z najlepszych przykładów średniowiecznej architektury regionu. 

Bryła katedry

Bryła katedry w Bayeux zdominowana została przez dwie potężne wieże w jej zachodniej części o wysokości 75 i 73 metrów. Romański masyw wzmocniono tu licznymi skarpami po wielkim pożarze z początku XII wieku i ponownie ulepszono w kolejnym stuleciu. Obie wieże pokryto wysmukłymi dachami namiotowymi z czterema heksagonalnymi wieżyczkami w ich narożach. Pomiędzy każdą parą wieżyczek umiejscowiono figury lwów z ludźmi w ich szponach. Od strony dawnego krużganka, w północnej części katedry, bez problemu dostrzeżemy interesujące różnice. Pierwszą jest romańska klatka schodowa, która zdecydowanie bardziej rzuca się w oczy niż ta w wieży południowej. Z pewnością dlatego, że u jej szczytu znalazło się miejsce dla stróżówki! Tak zwana tour de guet, czyli strażnica, służyła jako punkt obserwacyjny dla żołnierzy podczas Wojny Stuletniej. 

Mont Saint-Michel – Opactwo na krańcu świata

Wieże łączy zdobiona czołgankami wimperga. Jej szczyt zwieńczono fleuronem, natomiast jej pole wypełniono czterema ślepymi różycami. Poniżej umiejscowiono galerię z dziesięcioma figurami biskupów, ustawionych parami w pięciu specjalnie przygotowanych dla nich niszach. Łatwo dostrzec można tu kontynuację zdobień łącznika.

Pod galerią znajduje się ostrołukowe okno z balustradą, która jednocześnie stanowi dekorację portalu głównego. Warto zwrócić tu uwagę na narożną rozetę z klęczącą figurą kanonika. Domniema się, że przedstawia ona jednego z darczyńców. Spośród pięciu portali do naszych czasów przetrwały zdobienia zaledwie dwóch. Składają się na nie rzeźby aniołów w archiwoltach oraz sceny Sądu Ostatecznego w tympanonie południowym i sceny Pasji w tympanonie północnym. 

Katedra w Auxerre – Na wzór klasyków gotyku

Do świątyni prowadzą również trzy inne wejścia – rozmieszczone w ramionach transeptu oraz dodatkowe wejście od południa. Od tej strony podziwiać można figurę nieznanej świętej, która przetrwała XVI-wieczne akty wandalizmu. Także tutaj znajduje się XII-wieczna inskrypcja szlachcianki, prawdopodobnie Isabelle de Douvres, siostry biskupa Ryszarda II. Od strony północnej mieszczą się dawne zabudowania kapituły z jej największym skarbem, XV-wiecznym budynkiem biblioteki.

Samochodem do Francji – Szlakiem gotyku francuskiego

W sekcji wschodniej, czyli prezbiterium, zlokalizowane są elementy znamienite dla normańskiej architektury. Najistotniejszym jest umieszczona u skrzyżowania naw latarnia. Jej kwadratową podstawę udekorowano ślepymi arkadami oraz płomienistą balustradą za którą wzniesiono dwupoziomową wieżę na planie ośmiokąta. XIX-wieczna rekonstrukcja po pożarze pozwoliła na całkowite nawiązanie do gotyku, wykluczając wcześniejsze klasycystyczne dodatki. Leżący u jej stóp chór inspirowany był bryłą kościoła opackiego św. Stefana z Caen.

Caen – Tragedia i majestat

Rozchodzące się promieniście kaplice, oprócz centralnej, nie zostały wyodrębnione, a jedynym ich śladem na zewnątrz są dyskretne łęki przyporowe. Zdobione posągami NMP i świętych, przez wzgląd na trudną dostępność, także uchroniły się przed atakami wandali. Za łękami rzucają się w oczy dwie wieżyczki z klatkami schodowymi prowadzącymi na dach kościoła.

Wnętrze katedry w Bayeux

Naturalnie najlepszym sposobem, aby od razu napawać się pięknym wnętrzem katedry jest wejście przez portal zachodni. Wchodząc od strony masywu wieżowego będziemy mogli podziwiać prawdziwą plecionkę średniowiecznej architektury. Pierwszy poziom to przykład romanizmu, którego zachowanie świadczy o jego unikatowej wartości. Na XII-wieczny décor składają się fantazyjne zdobienia archiwolt łuków oraz wypełnienie przestrzeni pomiędzy nimi. Łuki oddzielają narożne reliefy z których tylko ten, przedstawiający Przysięgę Harolda (część północna) datowany jest na wiek XIX. Pośród interesujących, romańskich rzeźb odnaleźć można Zaklinacza Małp czy słynnych Kochanków z Bayeux (fr. Les amoureux de Bayeux). 

Katedra w Tours – W zasięgu możliwości

Nad nimi zaś wznosi się ażurowa galeria, wprowadzająca drugi, gotycki poziom złożony z potężnych ostrołuków. Są one przedłużeniem dolnych łuków romańskich, a wyróżniające je służki swą dekoracją dopełniają niejako wspomniane już reliefy. Ciekawe zdobienia nawy głównej przełamuje wyłącznie neoklasycystyczna, choć wzorowana na barokowych, ambona z 1786 roku. Na poziomie galerii natomiast, przęsło przed skrzyżowaniem naw, znajduje się zdobiona trybuna w której do XVI wieku umieszczono organy.

Podobny układ zachował się w ramionach transeptu, które rozświetlają dwa potężne ostrołuki zwieńczone różycami. Ich wypełnienie stanowią XIX-wieczne przedstawienia lokalnych biskupów i świętych. W południowym ramieniu uwagę przykuwają polichromie z przedstawieniem męczeństwa św. Tomasza Becketa (arcybiskupa Canterbury) czy scena Zwiastowania Maryi. 

10 gotyckich katedr Francji w cieniu paryskiej Notre Dame

W przeciwieństwie do nawy głównej, chór złożony jest z trzech poziomów. Nad ostrymi łukami znajduje się ślepa galeria, a u szczytu umieszczono rząd niewielkich przeźroczy. Wszystko to ozdobione ażurowymi medalionami o motywach geometrycznych i foliażu oraz maswerkami w kształcie trójliścia i czteroliścia. Na sklepieniu tej części świątyni znalazły się wizerunki pierwszych biskupów Bayeux. Polichromie datowane są na wiek XIII. Na wyposażenie w tym miejscu składają się XVI-wieczne stalle, XVIII-wieczny ołtarz oraz tron biskupi, a także XIX-wieczne organy. 

Tuż pod prezbiterium usytuowana jest romańska krypta. Wspierające ją filary w XV wieku ozdobione zostały polichromiami pod postacią muzykujących aniołów. Oprócz tego warto zwrócić uwagę na dwa inne malowidła z tego samego okresu: św. Szymona i św. Judę Tadeusza oraz św. Michała modlącego się do Najświętszej Marii Panny z Dzieciątkiem Jezus. Ponadto w krypcie znajduje się epitafium przewodniczącego kapituły, Gerwazego de Larchamp (I pół. XV w.) i dwa romańskie kapitele transeptu z wizerunkami Jezusa Chrystusa.

Zamek Chambord – Kosztowny kaprys

Katedra w Bayeux flankowana jest przez dwadzieścia jeden kaplic: sześć przy nawie północnej, pięć przy nawie południowej oraz jedenaście promieniście rozchodzących się kaplic za prezbiterium. Skrywają one szereg wspaniałych witraży, polichromii, obrazów, rzeźb i ołtarzy. Pomiędzy nimi odnaleźć możemy XIV-wieczną polichromię męczeństwa św. Błażeja, XVII-wieczne retablum w formie swoistych puzzli czy relikwie XIX-wiecznej świętej, Teresy z Lisieux. Trzeba wspomnieć, że katedra w Bayeux posiada również skarbiec ze skrzynią w której dawniej spoczywała słynna Tkanina z Bayeux. Ten jednakże można zwiedzać wyłącznie po wcześniejszym umówieniu się. 

Tkanina z Bayeux

Mityczna Tkanina z Bayeux (fr. Tapisserie de Bayeux, ang. Bayeux Tapestry,) to ręcznie haftowane płótno, upamiętniające walkę o tron Anglii pomiędzy księciem Normandii, Wilhelmem I Zdobywcą oraz hrabią Wessex, Haroldem. Siedemdziesiąt pięć odcinków przedstawia nie tylko samą bitwę pod Hastings z 1066 roku, ale także wydarzenia ją poprzedzające. Artefakt ten bez wątpienia stanowi nie tylko wspaniały przykład sztuki średniowiecznej, ale także dostarcza wielu cennych informacji historycznych. W roku 2007 jej bezcenną wartość potwierdzono wpisem na listę UNESCO Pamięć Świata.

Bazylika w L’Epine – Notre-Dame na cierniach

XI-wieczne dzieło powstało na 70-metrowym płótnie o wysokości 1/2 metra, a jego zleceniodawcą miał być biskup Odon, przyrodni brat Wilhelma. Jego wykonanie przypisywano żonie księcia Normandii, Matyldzie, aczkolwiek nigdy nie udało się potwierdzić tej tezy. Tkaninę z Bayeux do czasów Napoleona trzymano w skarbcu katedralnym, gdzie okazjonalnie wystawiać ją miano na widok publiczny. W 1804 roku stała się źródłem inspiracji cesarza Francuzów w planowanej wówczas inwazji na Anglię. Dziś dzieło wystawione jest dla szerokiej publiczności w Centre Guillaume le Conquerant w Bayeux, gdzie bez problemu będziemy mogli zgłębić jego tajniki. Warto zwłaszcza, że w jednej ze scen uwieczniono naszego rodaka. O nim jednak dowiecie się już na miejscu. :)

Lektura: 

• Notre Dame Cathedral Bayeux – Francois Neveux with collaboration of Claure Ruelle; wyd. OREP Editions, 2016.
• https://pl.khanacademy.org/humanities/ap-art-history/early-europe-and-colonial-americas/medieval-europe-islamic-world/a/bayeux-tapestry
• https://www.cathedraledebayeux.fr/la-cathedrale