Położona na pograniczu Warmii i Mazur Święta Lipka słynie z barokowego Sanktuarium Maryjnego. Jego powstanie owiane jest niezwykłymi legendami, ale jego przetrwanie to już zasługa mocnej wiary tysięcy pielgrzymów. Niestłamszonej ani przez protestanckie porządki, ani przez żadnych innych oprawców. Trwa ono po dziś dzień, zupełnie jak dawniej, ściągając tabuny spragnionych pocieszenia pątników.
Owiane legendą
Brak dokumentów pisanych, które pozwoliłyby na poznanie początków tego miejsca pozwala nam wyłącznie ufać w tym względzie legendom. Te zaś przenoszą nas do Wieków Średnich i historii więźnia kętrzyńskiego zamku, któremu Matka Boska zesłała kawałek drewna i dłuto. Wedle Jej woli nieszczęśnik wystrugać miał Jej podobiznę i pozostawić ją przy pierwszej napotkanej lipie. Nazajutrz, tuż przed wykonaniem wyroku kary śmierci, figurka poświadczyć miała o cudownej interwencji, dzięki czemu więźnia puszczono wolno.
Reszel. W blasku ostatniego stosu Europy?
Zgodnie ze wskazówkami Najświętszej, w drodze do domu, znalazł miejsce dla swojej rzeźby. Wkrótce bijące od niej mistyczne światło zaczęło przyciągać tu tłumy pielgrzymów. Figura miała uzdrawiać, a zwierzęta posłusznie padały przed nią na kolana (motyw pojawiający się dopiero w legendach z XIX wieku). Nic więc dziwnego, że mieszkańcy Kętrzyna chcieli ją z powrotem u siebie. Po próbach przeniesień i niewyjaśnionych powrotów prawdopodobnie wzniesiono w tym miejscu kaplicę. Za jej dach posłużyć miała rozłożysta korona legendarnego drzewa, święta lipa.
Fara w Chełmnie i lewitujący obraz
Warto jednak zauważyć, że lipa uznawana była za święte drzewo Prusów, co wskazuje na fakt, że kult pogański na tych ziemiach był wówczas wciąż jeszcze żywy. Jak podaje Robert Klimek: „Według ks. Jana Leo, w Świętej Lipce znajdowała się mocno rozgałęziona lipa, „wyjątkowo upodobana przez Boga”. Lipa miała być domem bożym, drabiną wzniesioną do nieba, po której zstępując i wstępując aniołowie zanoszą ludzkie modlitwy i śluby, a znoszą z niebios łaskę.”1 Samą legendę natomiast, według tego co usłyszał od protestanckich mieszkańców Prus, zapisał reszelski jezuita, Piotr Althoff (†1656).
Kult Maryjny
Kult Najświętszej Maryi Panny rozpoczął się tu prawdopodobnie w XV wieku, o czym informują źródła z 1473 roku. Jak czytamy, również u Klimka: „Wówczas kapłan Maciej ze Śluzowa ubolewał, że wierni z diecezji płockiej pielgrzymują tam, chociaż miejsce to nie było wówczas obdarzone żadnymi odpustami. Kronikarz Lukas David pisał, że będąc małym chłopakiem uczestniczył ze swoją matką w pielgrzymce do Świętej Lipki. Opisał jak pątnicy kładli na wagę mięso w ofierze – w konkretnych intencjach. Przytoczył przykład chorowitego chłopca, którego posadzono na jednym krańcu szali wagi, zaś na drugi kładziono w ofierze mięso, do momentu aż jego waga przekroczyła wagę chłopca. W ten sposób wierzono, że ofiara spełniona w Świętej Lipce uleczy chorego.” Ludzie więc dzięki niej doznawali niezwykłych łask i uzdrowień.
Pośród licznie przybywających tu pątników w XVI wieku znalazł się także wielki mistrz zakonu krzyżackiego, Albrecht Hohenzollern. Niestety krótko po swej wizycie, wraz z utworzeniem luterańskiego państwa, zniszczyć miał on istniejącą tu kaplicę ku czci Najświętszej Maryi Panny. Kult świętych bowiem był przez protestantów nieakceptowalny, więc to jemu przypadła łatka niszczyciela. Choć bardzo możliwe, że zniszczeń dokonał nadgorliwy starosta z Kętrzyna, Wolff von Heideck.3 Mogło mieć to miejsce w roku 1524, na co wskazuje jeden z kościelnych fresków, gdzie napisano: excidium Lindae post annum 1524 (zniszczenie lipy po roku 1524).3
10 miejsc na Warmii i Mazurach, których mogliście nie znać!
Ponieważ rzeźba nie chciała utonąć, trzeba było ją spalić. Ludziom zaś zakazano zbliżania się do świętego miejsca w którym, ku przestrodze, pojawiła się szubienica, na której mieli być straceni przybywający pielgrzymi.2 Pisze o tym krótko Henneberger: „To bałwochwalstwo było tak głęboko zakorzenione u wielu, zwłaszcza mieszkających blisko Warmii biskupiej, że przychodzili nocami, zapalali świeczki i wykonywali bałwochwalcze praktyki, mimo że kaplica była już zburzona, a pielgrzymki zabronione pod karą szubienicy i niektórzy z tego powodu już powieszeni.” 3
Odrodzenie
Pomimo zakazu miejscowi nadal czcili Najświętszą Panienkę z tak wielką żarliwością, że gdy tylko na początku XVII wieku katolicy odzyskali prawo do wyznawania swojej religii, biskup Szymon Rudnicki za cel postawił sobie min. wskrzeszenie Jej kultu w Świętej Lipce. Droga do tego nie była jednak łatwa, bo miejsce cudownych wydarzeń należało już wówczas do Ottona von Gröbena. Aby więc uzyskać zgodę na sprzedaż tej ziemi, potrzebna była interwencja samego króla Zygmunta III, który w 1618 roku wziął to miejsce pod swoją protekcję. Rok później, 19 listopada, biskup Rudnicki dokonał konsekracji barokowej kaplicy. Opiekę nad nią zaś w 1631 roku powierzono sprowadzonym tu z Reszla jezuitom.
Braniewo – W najstarszym mieście Warmii
Na ich zlecenie powstał obraz Matki Bożej Świętolipskiej, wzorowany na pochodzącym z rzymskiej bazyliki Santa Maria Maggiore wizerunku Matki Boskiej Śnieżnej. Wykonane przez flamandzkiego malarza Bartholomäusa Pensa dzieło umieszczono w ołtarzu głównym. To głównie dzięki niemu reaktywował się ruch pielgrzymkowy, który dość szybko zmusił jezuitów do powiększenia kaplicy. Już w 1681 roku przystąpiono do porządkowania bagnistego terenu pod budowę większego kościoła. 1 listopada 1687 roku natomiast biskup Michał Radziejowski położył kamień węgielny w miejscu legendarnej lipy.
Ogromny ruch
Na potrzeby fabrica ecclesiae powstały liczne budynki mieszkalne i gospodarcze, a także piec do wypalania wapna oraz cegielnia. Dzięki takiemu zapleczu już u schyłku 1690 roku obraz Matki Bożej wystawiono w nowej świątyni! 15 sierpnia 1693 roku zaś biskup Jan Stanisław Zbąski konsekrował kościół ku czci Najświętszej Maryi Panny. Niestety, jak szybko się okazało, kościół nadal nie był w stanie pomieścić ogromnego ruchu pielgrzymkowego. Wobec tego też niemal od razu przystąpiono do budowy krużganka. Pielgrzymi bowiem napływali zewsząd, potężnymi grupami. Ks. Paszenda4 przywołuje, że wnioskując z liczby udzielonych sakramentów było ich naprawdę wielu. W 1696 roku na przykład rozdano 24 750 komunii świętych, a zaledwie sześć lat później 33 490. W 1737 roku z kolei było to już 48 000!
Warmińsko-mazurskie: 10 miejsc, które pokochacie!
Jezuici w Świętej Lipce przebywali do roku 1780, kiedy to nastąpiła kasata zakonu. Po tych wydarzeniach sanktuarium znalazło się pod wpływem diecezji warmińskiej, ale nie miało to wpływu na zmniejszenie ruchu pielgrzymkowego. Tąpnięcie nastąpiło wszak w okresie wojen napoleońskich, ale po ich zakończeniu wszystko wróciło do normy. W 1932 roku powrócili także i jezuici, którzy w związku ze zbliżającym się jubileuszem roku 1640 rozpoczęli starania o koronację obrazu Matki Boskiej Świętolipskiej i uzyskanie dla swojego kościoła tytułu bazyliki mniejszej. Choć udaremniła je II wojna światowa, proces ten powiódł się za pontyfikatu Jana Pawła II, 24 lutego 1983 roku.
Architektura kościoła
Dostępu do świętolipskiego sanktuarium strzeże XVIII-wieczna brama wypełniona wiciami akantu. Wieńczy ją pozłacana tarcza z cytatem z Mt 1,1 Rodowód Jezusa Chrystusa, syna Dawida, syna Abrahama. Jest to bezpośrednie nawiązanie do serii znajdujących się w krużganku 44 rzeźb przodków Jezusa, które wykonał Christoph Perwanger.
Tuż za bramą możemy w całej okazałości podziwiać lekką dwuwieżową fasadę zachodnią. Wśród jej ozdób wyróżniają się pilastry na wszystkich trzech poziomach oraz kolumny na dwóch. Całość wieńczy szczyt z monogramem jezuitów i Matki Boskiej. Flankują go dwie tarcze zegarowe, zaś pod nim umieszczono rzeźbę Najświętszej Panienki z Dzieciątkiem Jezus w otoczeniu gałęzi lipy. Wieżę północną na tej wysokości udekorowano figurą św. Ignacego Loyoli, zaś południową – św. Franciszka Ksawerego. Nieco wyżej, odpowiednio, dostrzec można postaci św. Piotra oraz św. Pawła.
Kościół w Reszlu – Pod rozgwieżdżonym nieboskłonem
Część zachodnią i północną krużganka zdobią XVIII-wieczne freski Matthiasa Johanna Meyera oraz jego uczniów. Przedstawiono na nich sceny z Księgi Rodzaju (na sklepieniach) oraz sceny niedzielnych Ewangelii (na ścianach). W kaplicy Świętej Trójcy natomiast powstało malowidło ośmiu błogosławieństw według Ewangelii św. Mateusza.
Wnętrze sanktuarium
Sanktuarium Maryjne w Świętej Lipce to trójnawowa bazylika, wypełniona iluzjonistycznymi freskami Meyera. Na sklepieniach nawy głównej stworzył on cykl Litanii Loretańskiej, w nawie północnej umieścił sceny z życia Najświętszej Maryi Panny oraz Jezusa Chrystusa, a na sklepieniach naw bocznych – Jego Mękę i Chwałę. Cały ten program w nawach bocznych wzbogacono 109 medalionami, opowiadającymi historię powstania sanktuarium oraz towarzyszących jej cudów. Łączy je ten sam wzór, opierający się na umieszczeniu w medalionie Matki Bożej z Dzieciątkiem oraz postaci i opisu łaski, jakiej doznała.
Największe wrażenie robi tu jednak ołtarz główny, wykonany w latach 1712-1714 przez Christopha Peuckera z fundacji biskupa Teodora Potockiego. Składająca się z trzech kondygnacji 19-metrowa konstrukcja idealnie wkomponowuje się w układ nawy. Wieńczą ją XVIII-wieczne obrazy Wniebowzięcia oraz Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny, ale najważniejszy jest oczywiście obraz Matki Boskiej Świętolipskiej z 1640 roku. Niemniej prawie w całości pokrywa go powłoka ze srebra, spod której widać wyłącznie jego fragmenty. Po przeciwległej stronie kościoła natomiast uwagę przykuwają organy. Ten powstały w latach 1719-1721 instrument posiada 40 głosów rozmieszczonych pomiędzy sekcje trzech manuałów. Niemal 2600 piszczałek ujęto we wspaniały prospekt organowy w barwach niebieskiego i złotego, którego najważniejszymi elementami są zdobiące go ruchome figury. W trakcie koncertu ożywają, aby unaocznić wiernym moment Zwiastowania Maryi. Udział w tym spektaklu biorą jednak nie tylko Ona oraz archanioł Gabriel, ale także muzykujące anioły.
Kolegiata w Lidzbarku Warmińskim pw. świętych apostołów Piotra i Pawła
Wśród istotnych elementów wyposażenia trzeba wymienić również ambonę z 1700 roku oraz replikę lipy z roku 1728 z XVII-wieczną figurą Matki Boskiej. Równie istotne są rozlokowane w nawach bocznych ołtarze spośród których wyróżnia się ten, poświęcony Matce Bożej Bolesnej. Osobliwością w sanktuarium jest też malowidło z nawy głównej, przedstawiające wyciągniętą poza balustradę rękę. Niezależnie od miejsca w którym wierny się znajduje, ona zawsze będzie skierowana w jego stronę…
Lektura wykorzystana we wpisie „Święta Lipka – Sanktuarium Maryjne”:
- Od pogańskiego miejsca kultu do chrześcijańskiego sanktuarium – Święta Lipka i Gietrzwałd. Na tle krajobrazu sakralnego Warmii – Robert Klimek; Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie.1
- Sanktuarium w Świętej Lipce w świetle protokołu powizytacyjnego z 1798 roku – Andrzej Kopiczko ; Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie.2
- Pielgrzymowanie do Świętej Lipki dawniej i dziś – Jerzy Paszenda; Peregrinus Cravoviensis, Zeszyt 6; 1998. ISSN 1425-1922.4
- Święta Lipka. Monografia – Jerzy Paszenda, wyd. WAM; Kraków, 2008.3
- Przewodnik po Świętej Lipce – Robert Połubiński, wyd. Labrita; 2021.
- https://zabytek.pl/pl/obiekty/swieta-lipka-swieta-lipka-sanktuarium-pielgrzymkowe
