XIV-wieczna kolegiata w Lidzbarku Warmińskim to jeden z najcenniejszych zabytków w panoramie dawnej stolicy Warmii. Przez wzgląd na bliskość biskupów warmińskich w swym pierwotnym kształcie nawiązywała do najstarszych kościołów regionu: fromborskiej katedry oraz kościoła św. Jana Chrzciciela w Ornecie. Pomimo licznych przeciwności losu wciąż należy do grona najznamienitszych przykładów gotyckiego kościoła miejskiego urokliwej krainy, która dziś jest już tylko historią.
Lidzbark Warmiński – Gród Mężów Znakomitych
Kolegiata w Lidzbarku Warmińskim przez wieki
Wzniesiona w zakolu Łyny, tuż obok południowego fragmentu murów miejskich, kolegiata w Lidzbarku Warmińskim jest prawdopodobnie trzecią świątynią w tym miejscu. Pierwsza istniała tu zanim biskup Eberhard z Nysy, 12 sierpnia 1308 roku, nadał miastu przywilej lokacyjny. [Jako jej ówczesnego proboszcza wymienia się niejakiego Heynemanna (1305-1327)]. Drugi kościół, oddany pod opiekę świętym apostołom Piotrowi i Pawłowi, konsekrował natomiast sam biskup Eberhard w roku 1315.
Frombork – W imię Kopernika
Nie wiadomo wszak czy chodziło o poświęcenie istniejącego już budynku czy o położenie kamienia węgielnego. W każdym razie kościół ten spłonął, zaś w jego miejscu w połowie XIV wieku rozpoczęto wznoszenie „wyższej o trzy metry” bazyliki. Początkowo w swym kształcie nawiązywała ona do najstarszych kościołów Warmii, czyli fromborskiej katedry oraz kościoła św. Jana Chrzciciela w Ornecie. Około roku 1400 jednak przerwano jasne nawiązania, dodając drewnianą wieżę zachodnią.
Z kroniki księdza Jerzego Heidego dowiadujemy się, że u progu XV wieku miał tu miejsce pożar, który w dużym stopniu zniszczył świeżo wzniesiony budynek. Kolejno płonął on też w roku 1442 oraz 1497. Wtedy to, podczas wielkiego pożaru miasta, zajął się ogniem dach kościoła, powodując zawalenie się sklepień nawy głównej – w okolicach ówczesnego prezbiterium (na wysokości dzisiejszego czwartego przęsła). W konsekwencji tego wydarzenia zniszczeniu uległa również gotycka ambona oraz ołtarz główny. Odbudowę zniszczeń wykorzystano, aby przemienić bazylikę w kościół halowy. Warto zresztą dodać, że już na kilka lat przed tragedią, tj. w roku 1484 prowadzono tu prace w ramach których przy wieży pojawiły się dwie kaplice boczne.
Rearanżacje i przebudowa
Pierwsza połowa XVI wieku w Lidzbarku Warmińskim upłynęła na rajdach wojsk Szwedzkich, zaś druga na synodach. Toteż od ukończenia prac na początku XVI wieku (i przebudowy oraz podwyższania wieży zachodniej w roku 1530) niewiele się tu działo. Aczkolwiek kolejni dobroczyńcy sukcesywnie obsypywali lidzbarską farę coraz to wspanialszymi artefaktami. W 1598 roku na przykład, niejaki Jan Funk z Ornety ufundował rzeźby apostołów przy filarach. Kolejne stulecie przyniosło gruntowną rearanżację wnętrza w duchu baroku, której patronował głównie biskup Mikołaj Szyszkowski.
Zamek w Lidzbarku Warmińskim – Ponad czasem
25 marca 1698 roku kolegiata w Lidzbarku Warmińskim stanęła w ogniu, czego przyczyną było uderzenie pioruna. Zniszczył on dachy i wieżę, lecz te udało się odbudować w zaledwie trzy lata. W 1701 roku bowiem wieżę zwieńczono nowym barokowym hełmem, a kalenicę dachu sygnaturką.
Braniewo – W najstarszym mieście Warmii
Wiek XVIII, a przynajmniej jego pierwsza połowa, przebiegała pod znakiem generalnej konserwacji kościoła. Wewnątrz pojawiło się jeszcze więcej elementów barokowych. Na zewnątrz zaś uporządkowano przykościelny cmentarz i przebudowano plebanię, wzniesioną tuż przy murach miejskich. Jedną z największych przemian jednak kolegiata w Lidzbarku Warmińskim przeszła pod koniec XIX wieku. Już pomiędzy latami 1871-1872 starano się przywrócić jej pierwotny wygląd, odzierając ją ze wszelkich naleciałości następujących po gotyku epok. W 1891 roku z kolei rozpoczęto powiększanie świątyni według projektu architekta Arnolda Güldenpfenniga z Paderborn. Podobnie jak w Gietrzwałdzie, tutejszą farę wzbogacono o nowy chór, a także o dwie kruchty – północną i południową oraz nową zakrystię.
Bryła kościoła
Kolegiata w Lidzbarku Warmińskim jest orientowanym halowcem o trzech nawach i pięciu przęsłach. Wzniesiono ją na planie prostokąta o wymiarach 70×24 metry (32 na wysokości zakrystii). Od zachodu budowlę zamyka kwadratowa wieża o wymiarach 11×12 metrów, flankowana przez dwie kaplice boczne. Mierząca 66 metrów konstrukcja podzielona została na pięć kondygnacji, udekorowanych rozetami, licznymi blendami oraz tynkowanym fryzem. Wieńczy ją chorągiewka z herbem Pilawa (biskupa Teodora Andrzeja Potockiego) oraz rzeźba jednego z patronów świątyni (od 1711 roku) – św. Michała Archanioła. Dookoła budynek wspierają skarpy uskokowe, w narożach ustawione skośnie.
Kościół w Reszlu – Pod rozgwieżdżonym nieboskłonem
Od początku istnienia kościół otoczony był cmentarzem, który z czasem ujęto w mury. Dziś częściowo zrekonstruowany fragment ogrodzenia ozdobiony jest terakotowymi posągami apostołów (sześć z nich zniszczyła AK w 1945 roku). Ponadto do naszych czasów przetrwała barokowa brama cmentarna z rzeźbą Najświętszej Panienki z Dzieciątkiem Jezus. U jej szczytu znajduje się latarnia z chorągiewką z herbem Biskupstwa Warmińskiego i datą 1761. Dawniej w wieży zawieszony był tak zwany dzwon żałobny. W części wschodniej zabudowań kolegiackich leży min. XIX-wieczna plebania przy której zaobserwować można kolejną rzeźbę Najświętszej Panienki z Dzieciątkiem Jezus z XVIII wieku.
Kolegiata w Lidzbarku Warmińskim wewnątrz
Wnętrze budynku jest dość surowe, dzięki czemu całą uwagę skupia gotycki kunszt architektoniczny. Cztery pary oktagonalnych filarów oraz dwie pary filarów przyściennych wspierają tu cztero- oraz sześcioramienne sklepienia gwiaździste z żebrem przewodnim w nawie głównej. Wszystkie opadają na niewielkie kamienne konsole, spośród których zaledwie cztery mają formy antopomorficzne. Przedstawiają one twarze męskie, wsparte na profilowanych półstożkach. Nad głowami imposty, na których zbiegają się żebra sklepienne. Trzy wsporniki znajdują się pod wieżą, jeden nad amboną.*
Katedra we Fromborku – Nadmorska warownia
Na szczęście architektura nie jest jedynym elementem sztuki tego okresu, bo wśród niewielu bezcennych artefaktów przetrwała min. niepozorna figura Anny Samotrzeć z początku XVI wieku oraz niedostępna dla zwiedzających XV-wieczna herma św. Idy. Znacznie więcej zachowało się tu z barokowego wyposażenia do którego zaliczyć należy choćby ołtarze św. Michała Archanioła i św. Walentego z XVII wieku, a także obrazy Matki Bożej Orędowniczki czeladników szewskich i Bożego Narodzenia, również z tego samego okresu.
Dodatkowo uwagę zwraca tu nieco wcześniejszy, bo datowany na rok 1604 mosiężny świecznik z dwustronną rzeźbą Najświętszej Maryi Panny z Dzieciątkiem. Nie można także zapominać o dwóch wolnostojących rzeźbach aniołów, które pochodzą z barokowego ołtarza głównego. Dziś otaczają one XIX-wieczny tryptyk – skromny ołtarz główny ze scenami Adoracji Dzieciątka Jezus oraz pokłonu Trzech Mędrców. Flankują go rzeźby patronów kościoła, zaś u jego szczytu dostrzec można figurę Chrystusa Zmartwychwstałego.
10 miejsc na Warmii i Mazurach, których mogliście nie znać!
Warto nadmienić, że poza oczywistymi elementami przetrwały tu: gotycko-renesansowa płyta nagrobna Hildebrandta Ferbera (+1530) – brata biskupa Maurycego Ferbera oraz płyta renesansowa, należąca do Krystyny Flachsbinder (+ 1539) – matki Jana Dantyszka. Interesujący jest również zbiór innych XIX-wiecznych artefaktów, pośród których znajduje się min.: Grupa Ukrzyżowania, prospekt organowy czy też ambona.
Lektura:
- Lidzbark Warmiński – Inwentarz ruchomych zabytków sztuki kościelnej diecezji warmińskiej według stanu z 1980 r. – Piskorska Józefa, Studia Warmińskie (Tom XIX); 1982.*
- Zamek w Lidzbarku Warmińskim – Przewodnik Ilustrowany – Kluk Beata Iwona, Rzempołuch Andrzej, wyd. Foto Liner S.C.; Warszawa, 2020.
- Warmia i Mazury – Przewodnik po zabytkach sztuki – Hermann Christofer, wyd. ARTES; Olsztyn, 2016.
- https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Komunikaty_Mazursko_Warminskie/Komunikaty_Mazursko_Warminskie-r1961-t-n4/Komunikaty_Mazursko_Warminskie-r1961-t-n4-s481-496/Komunikaty_Mazursko_Warminskie-r1961-t-n4-s481-496.pdf
- http://www.zabytki.mazury.pl/index.php?page=monument&id=22
- http://www.parafialidzbark.pl/index.php/historia/historia
