Ponieważ katedra w Płocku należy do grona najstarszych świątyń biskupich w naszym kraju, jej historia przesiąknięta obecnością wielu znaczących osobistości. Przez wieki współistniała ona bowiem z pobliskim zamkiem piastowskim, tworząc majestatyczną twierdzę, ale i pełniąc rolę istotnego ośrodka kulturalno-artystycznego. Dzięki licznym przebudowom jej bryła po dziś dzień pozostaje zachwycającą mapą różnych stylów w architekturze, co jeszcze bardziej podkreśla jej wyjątkową rangę.
10 najpiękniejszych kościołów ceglanych w Polsce
W monumentalnym wydaniu
Płock od 1075 roku jest stolicą jednego z najstarszych biskupstw polskich, które na początku swego istnienia obejmowało Mazowsze oraz ziemię dobrzyńską i michałowską. Jeszcze u schyłku XI wieku wzniesiono więc pierwszą świątynię biskupią, która już ok. roku 1126 została zniszczona przez Pomorzan. Dekadę później jej odbudowę, w znacznie bardziej monumentalnym wydaniu, zainicjował biskup Aleksander z Malonne (Belgia), stosując w swym projekcie kamień, a nie jak dotychczas drewno. Konsekrowana w 1144 roku katedra był trójnawową bazyliką z transeptem, która swymi rozmiarami przewyższać miała katedrę na Wawelu, a nawet i archikatedrę w Gnieźnie.
Opactwo cystersów w Jędrzejowie
Budowla ta mocno ucierpiała podczas wielkiego pożaru z 1233 roku, a także i rok później, gdy podpalił ją Konrad I Mazowiecki, próbując odbić swą rezydencję z rąk margrafa Miśni, Henryka. Jakby tego było mało, jeszcze w 1243 roku miasto spustoszyli Prusowie, co w połączeniu z atakami Litwinów (1288-1289) przyniosło realne zagrożenie dla jej istnienia. U schyłku XIII stulecia rozpoczęto więc pilne naprawy oraz przebudowę masywu zachodniego, który wyposażono w dwie potężne wieże. Ponieważ groziły one jednak zawaleniem, w 1492 roku musiały zostać obniżone.
Renesansowa katedra w Płocku
Pożar wskutek uderzenia pioruna z 1530 roku wymusił kolejne zmiany. Ciężar ich realizacji spoczął na biskupie Andrzeju Krzyckim, który przedsięwzięcie to powierzył trzem włoskim artystom: Bernardinowi Zanobiemu de Gianotis, Giovanniemu Ciniemu ze Sieny i Filipowi z Fiesole. To do nich należała przebudowa kościoła w duchu renesansu z zachowaniem dawnej struktury przestrzennej (1531-1534). Niestety po wzniesieniu oktagonalnej kopuły u skrzyżowania naw na ścianach pojawiły się liczne spękania, które powiodły do kolejnej przebudowy. W latach 1556-1563 przeprowadził ją Jan Baptysta z Wenecji. Korzystając z okazji wydłużono wówczas prezbiterium i dobudowano z obu stron dwa piętrowe pomieszczenia na zakrystię, skarbiec i kapitularz. W trakcie prac tych z wnętrza zniknąć miały wszak wszystkie przedrenesansowe grobowce i epitafia.
Katedra w Pelplinie – Nowy Doberan
W następnych dekadach skupiono się na dekorowaniu wnętrza, wypełniając je stopniowo nowymi nagrobkami, utrzymanymi w duchu manieryzmu i baroku. U schyłku XVIII wieku natomiast katedrę dostosowano do kanonów klasycyzmu, zapobiegając przy tym zawaleniu się fasady zachodniej. Wiek XIX przyniósł wszak kolejne wyzwania i już w 1845 roku przystąpiono do pilnej renowacji budynku, wypełniając liczne spękania zaprawą i spinając jego mury żelaznymi kotwami. Teren wokół niego zaś obniżono o pół metra, aby przeprowadzić kanał odwadniający fundamenty. Taki zakres prac wydawał się obiecujący, niemniej gdy decyzją władz carskich w 1891 roku wymieniono poszycie dachu naw bocznych z miedzianej blachy na cynkową, wkrótce do wnętrza zaczęła sączyć się woda…
Przywrócenie renesansowego charakteru
Sytuacja była na tyle poważna, że już w 1900 roku budynkowi groziła katastrofa, co wymusiło na ówczesnym biskupie, Jerzym Szembeku, wszczęcie rychłych prac restauratorskich. Powierzono je Stefanowi Szyllerowi, którego głównym zamysłem było przywrócenie świątyni renesansowego charakteru. W efekcie tych prac przebudowano klasycystyczną fasadę oraz znaczną część dwuwieżowego masywu i murów obwodowych, a także sklepienia naw, kopułę, chór i zakrystię. Główne prace zakończono już w roku 1903, ale jeszcze kolejnych 12 lat potrzeba było, aby wypełnić wnętrze neorenesansowymi artefaktami.
Bazylika Mariacka w Gdańsku – Największa ceglana świątynia na świecie
W roku 1904 zaś Władysławowi Drapiewskiemu powierzono wykonanie polichromii, która całkowicie odmieniła wnętrze katedry. Prace te przerwały jednak działania II wojny światowej, w konsekewncji których kościół uległ poważnym zniszczeniom. Szczególnie jeśli chodzi o sklepienia nawy głównej oraz kaplicę św. Zygmunta. Odbudowę zniszczeń rozpoczęto tuż po zakończeniu wojny, kiedy to również dokończono dzieła Drapiewskiego. Co warte odnotowania, 1 lipca 1910 roku, katedra w Płocku otrzymała tytuł tytuł bazyliki mniejszej. W 2018 roku natomiast zespół Wzgórza Tumskiego uzyskał status Pomnika Historii.
Katedra w Płocku wewnątrz
Wchodząc do katedry przez portal główny podziwiać możemy tympanon z płaskorzeźbą Piusa Welońskiego, na którym przedstawiono scenę ofiarowania katedry Najświętszej Panience. Towarzyszą jej św. Zygmunt oraz św. Stanisław Kostka wraz z artystami odpowiedzialnymi za XX-wieczne przemiany: Stefanem Szyllerem (architektem), Władysławem Drapiewskim (malarzem polichromii) i oczywiście biskupem Szembekiem.
Kolejno mijamy kopię wspaniałych Drzwi Płockich, których zrabowany w XIII lub XIV wieku oryginał znajduje się w Soborze św. Sofii w Nowogrodzie Wielkim (w Rosji). Odlane w Magdeburgu, w latach 1152-1154, drzwi ufundowane zostały przez legendarnego biskupa Aleksandra, którego wizerunek zdobi jedną z ich kwater. Same skrzydła mają 3,6 m wysokości i 1,2 m szerokości każde. Podzielono je na 25 pól, wypełnionych 49 płytami z reliefami, na których przedstawiono sceny biblijne. Obie wyposażono w piękne antaby pod postacią lwów.
Kościół św. Michała w Hildesheim – Zamek Boży
Nawę północną otwiera Kaplica Królewska, w której podziemiach spoczywają szczątki doczesne książąt Władysława Hermana (1043-1102) i Bolesława Krzywoustego (1086- 1138) (za których panowania Płock pełnił rolę stolicy państwa) oraz licznych książąt piastowskich. Wewnątrz znajduje się, wzniesiony w 1825 roku, sarkofag z czarnego marmuru, na którym złożono insygnia królewskie. Ponadto podziwiać możemy tu epitafium prałata Pawła Głogowskiego z 1580 roku, relief Ostatniej Wieczerzy, barokowy ołtarz z czarnego marmuru czy obraz przedstawiający św. Kazimierza Jagiellończyka, pędzla Władysława Drapiewskiego. Interesujący jest także witraż z motywem ślubów Jana Kazimierza składanych Matce Bożej i znakomita polichromia.
Wykonane przez współpracowników Drapiewskiego, Nicolausa Bruchera i Czesława Idźkiewicza, dzieło skupione jest wokół orła białego z z herbami Litwy i Rusi, którego umieszczono na sklepieniu. Wokół znalazły się zaś wizerunki Matki Boskiej Częstochowskiej i Ostrobramskiej oraz Oko Opatrzności, czuwające nad narodem polskim. Uwagę zwracają również sylwetki rycerzy pod oknem, przypominające o spoczywających tu szczątkach książąt-rycerzy. Nie trudno też dostrzec herby stolic Polski: Gniezna, Krakowa, Poznania, Warszawy, Kruszwicy i Płocka.
Kujawsko-pomorskie: 10 miejsc, które warto zobaczyć!
Poza tym na szczególną uwagę w nawie północnej zasługują dwa XX-wieczne ołtarze: Stanisława ze Szczepanowa oraz Serca Jezusowego (ozdobiony Wencką kopią mozaiki z Rawenny z V wieku, przedstawiającej Dobrego Pasterza). Nawę zamyka Kaplica Najświętszego Sakramentu.
Prezbiterium flankują: XVII-wieczny ołtarz Matki Bożej Mazowieckiej i ołtarz Ukrzyżowania. Naprzeciwko pierwszego znajduje się marmurowy nagrobek jego fundatora, biskupa Jana Cieleckiego. Drugi z kolei jest najstarszym spośród katedralnych ołtarzy, a zbudowano go w roku 1600. Naprzeciwko niego wznosi się nagrobek wojewody płockiego, Stefana Krasińskiego z 1617 roku.
Nawę południową otwiera Kaplica Świętej Rodziny, w której złożono min. podwójny pomnik nagrobny z marmuru, należący do starosty płockiego, Andrzeja Sierpskiego (†1572) i jego małżonki, Katarzyny (†1566). Ponadto podziwiać można tu ołtarz Niepokalanego Poczęcia. Dalej zlokalizowano min. XX-wieczne ołtarze św. Stanisława Kostki oraz św. Teresy od Dzieciątka Jezus. Ramię transeptu w tej części wieńczy, przylegająca do zakrystii, kaplica św. Zygmunta (króla, męczennika i patrona Płocka). Obok niej zlokalizowany jest najstarszy nagrobek w kościele, upamiętnia kanonika Jakuba Brzozowskiego (†1539). Nad nim natomiast znajduje się nagrobek biskupa Stefana Łubiańskiego (†1640).
Toruń – Ceglanego gotyku czar
Do ciekawych elementów zaliczyć trzeba również wyposażenie prezbiterium z XX-wiecznym ołtarzem głównym, XX-wiecznymi stallami oraz amboną z tego samego okresu. Uwagę zwraca też brązowy pomnik nagrobny biskupa Michała Nowodworskiego z 1896 roku oraz wszechobecne polichromie. Te w prezbiterium skupione są wokół żywota Najświętszej Maryi Panny, zaś te w nawie prezentują: Zmartwychwstanie, Drogę Krzyżową, Gody w Kanie, Nauczanie Chrystusa, Ostatnią Wieczerzę i Ustanowienie Kościoła. Istotnym elementem malowideł są umieszczone w nawach bocznych herby biskupów płockich, począwszy od pierwszego – Marka (1075).
Lektura wykorzystana we wpisie „Katedra w Płocku”:
- Bazylika katedralna Wniebowzięcia NMP w Płocku – (dr Lech Grabowski) wyd. Aga; Wrocław, 2012.
- https://nowy.plock.eu/bazylika-katedralna/
- https://www.katedraplock.pl/idcat.php?f_id=94&f_id_cat=93
- https://maryjny.org/zabytek/bazylika-katedralna-wniebowziecia-najswietszej-maryi-panny-w-plocku/
