Katedra w Poitiers jest jedną z nielicznych katedr Francji wzniesionych jako kościół typu halowego, a nie jako bazylika. Jej architektura bowiem wierna pozostaje rodzimym tradycjom artystycznym, łącząc w sobie romańskie dziedzictwo Piktawii z delikatnym wdziękiem gotyku andegaweńskiego. Surowe piękno tej syntezy jeszcze bardziej podkreśla jej przestronne i jasne wnętrze ze wspaniałym XII-wiecznym witrażem Ukrzyżowania na czele.
Jeśli jesteś miłośnikiem średniowiecznej architektury Francji być może zainteresuje Cię moja książka. To pierwszy polski przewodnik po aż 101 francuskich kościołach wieków średnich. Dzięki niemu odkryjesz kolejne cuda architektury gotyckiej i romańskiej. Poznasz ich historie (a niekiedy także i legendy ✨). W środku ponad 400 stron i ponad 400 zdjęć! Takiej książki jeszcze nie było!
ŚWIĘTA FRANCJA
Wcześniejsze budowle
Chrześcijaństwo na tereny Piktawii (fr. Poitou) dotarło już u schyłku III wieku, ale pierwsze potwierdzone wzmianki o istniejącym tu biskupstwie pojawiają się tu dopiero w połowie kolejnego stulecia. Na jego czele stać miał święty Hilary (Hilarius Pictaviensis), uważany za pierwszego biskupa Poitiers. Jego katedra prawdopodobnie znajdowała się nieco na południe od obecnej budowli – we wschodniej części baptysterium. Nie wiadomo dokładnie kiedy zmieniono jej położenie, ale wiadomo że w 1018 roku potężny ogień zniszczył całą dzielnicę, łącznie z kościołem. Dzięki wsparciu finansowemu hrabiego Pitou wybudowano romańską świątynię, a jej konsekracji dokonano siedem lat później. Niestety także i po niej nie ma już dzisiaj żadnego śladu.
Gotyk andegaweński w Poitiers**
Prace nad budowlą w znanej nam formie sięgają początku II poł. XII wieku i związane są z patronatem króla Anglii, Henryka II Plantageneta oraz jego żony Eleonory Akwitańskiej, którzy pobrali się tu 18 maja 1152 roku. Warto w tym miejscu podkreślić, że Poitiers było prawdziwą kolebką trubadurów, krzyżowców i budowniczych kościołów. To właśnie Wilhelm I Pobożny ufundował opactwo benedyktynów w Cluny, Wilhelm V Wielki wspierał swojego przyjaciela Fulberta podczas odbudowy katedry w Chartres, a jego następcy – Wilhelm VIII i Wilhelm IX wznieśli kościoły św. Krzyża, św. Seurina i św. Andrzeja w Bordeaux. W Poitiers zaś wspomogli odbudowy Notre Dame-la-Grande i św. Hilarego, a także ufundowali kościół opacki św. Jana z Montierneuf. Dziadek królowej, Wilhelm IX sam też objął patronat nad swym ukochanym opactwem w Fontrvrauld.
Katedra w Angers – Apokalipsa i gotyk andegaweński
Ze sztuką więc Eleonora Akwitańska miała bardzo dużo wspólnego. Sama zresztą jaka młoda panna, dzięki swemu opiekunowi biskupowi Geoffroyowi de Lèves, widziała budowę katedr w Chartres, asystowała przy konsekracji kościoła opackiego w Saint-Denis i obserwowała Burgundczyków, wznoszących Rajski Portal w Vézelay. Tak bogate doświadczenia nie mogły więc nie zaważyć na formie, jaką przybrała wspierana przez nią katedra w Poitiers. Nic więc dziwnego, że zmieszały się wpływy romańskiej tradycji regionu z tym, co najlepszego miała do zaoferowania architektura z terenów jej męża.
Katedra w Poitiers na kartach historii
Podczas więc gdy planowanie nowej katedry oraz początek jej budowy przypadły na czasy Henryka i Eleonory, większa część kościoła została wzniesiona dopiero za czasów ich wnuka – Alfonsa z Poitiers, brata świętego Ludwika i króla Francji. Gdy umierał w 1271 roku, dwa najbardziej wysunięte na zachód przęsła wciąż pozostawały niekompletne. Po okresie krótkiego zastoju prace wznowiono na powrót jeszcze u schyłku XIII stulecia, aby nadać budowli ostateczną formę. Wyraźną inspiracją dla tego etapu była świątynia biskupia z Bourges.
Opactwo w Fontevraud – Grobowiec Plantagenetów
Konsekracja kościoła miała miejsce 17 października roku 1379, za panowania Jana de Berry (znanego dzięki słynnym „Bardzo bogatym godzinkom księcia de Berry”, prężnie działającego w Bourges i pochowanego w tamtejszej katedrze). Mimo to nadal otwarta była kwestia wyposażenia wnętrza oraz drobnych zmian. Ostatnie wprowadzono tu w XVI wieku, a dotyczyły podwyższenia o jeden poziom wieży północnej oraz udekorowania wieży południowej drewnianą kopułą.
Niestety w 1562 roku katedra w Poitiers padła ofiarą Protestantów, którzy splądrowali wnętrze niszcząc przy okazji ogromną część wyposażenia. Kolejne dekady przyniosły szczęśliwą stagnację, a większe zmiany miały tu miejsce dopiero w XVIII wieku. Wtedy też w zachodniej części kościoła wzniesiono potężną emporę na której osadzono imponujący prospekt organowy. W trakcie Wielkiej Rewolucji Francuskiej katedrę przemianowano na Świątynię Rozumu, a od 1795 roku na powrót służyła katolikom, tym razem już jako kościół parafialny. Trzeba wspomnieć, że na potrzeby wyposażenia jej wnętrza, przeniesiono tu różnorodne artefakty z okolicznych świątyń.
Bazylika w Vezelay – Portal do Raju
W połowie XIX wieku natomiast rozpoczęły się szeroko zakrojone prace renowacyjne w trakcie których min. przebudowano górne partie fasady zachodniej oraz odnowiono wielowiekowe witraże. W 1875 roku obiekt sklasyfikowano jako jeden z najważniejszych zabytków Francji, wpisując go na listę Monuments Historiques. Z kolei w 1912 roku katedrę podniesiono do rangi bazyliki mniejszej.
Katedra w Poitiers
Poświęcona świętemu Piotrowi katedra w Poitiers (fr. Cathédrale Saint-Pierre de Poitiers) to nadzwyczaj masywna budowla wzniesiona z lokalnego wapienia, pozyskiwanego z klifów wokół miasta. Pośród jej najbardziej charakterystycznych elementów wymienić trzeba prostokątnie zakończone prezbiterium, którego ściana wznosi się na wysokość aż 40 metrów! Obok centralnego okna wciąż jeszcze widać ślady kul armatnich, wymierzonych w budynek przez Protestantów w XVI wieku.
Jej równie monumentalna fasada zachodnia swą ociężałą formą przywodzi na myśl kanony architektury romańskiej, będąc przy tym przykładem pięknego gotyku francuskiego. Klasycznie oddaje ona trójnawowy układ budynku poprzez trzy portale u jej podstawy. Nad portalami bocznymi znalazły się dwa zróżnicowane ostrołuki z wąskimi przeźroczami ponad nimi. Część centralną natomiast udekorowano ślepymi maswerkami pod postacią ośmiu lancetów nad którymi kwitnie kamienna różyca.
Katedra w Amiens – Gotycki Partenon
Powyżej w XIX wieku utworzono ażurową galerię z trójkątnym szczytem i kolejną rozetą wewnątrz niego. Zdobi go ciąg żabek oraz figura anioła. Uwagę zwracają również dwie oktagonalne wieżyczki z czołgankami na krawędziach i rzygaczami na poziomie górnych partii galerii. Obie przechodzą w masywne przypory, spośród których południową wyposażono dodatkowo w subtelną wieżyczkę od strony północnej.
Interesującym elementem są tu również potężne wieże, wyłamujące się ze zwartej bryły kościoła. Wieża południowa jest zdecydowanie bardziej masywna i nieco wyższa od jej północnej koleżanki. Podzielono ją na trzy poziomy i zwieńczono czterema heksagonalnymi wieżyczkami. Wieżę północną zaś podzielono na cztery poziomy ze zwieńczeniem pod postacią ażurowej balustrady. Co godne uwagi, cały korpus nawowy pokryto jednym dachem.
Portale katedry
W swoim układzie portale katedry w Poitiers przywodzą na myśl te z Bourges. Aczkolwiek wykonało je kilka różnych warsztatów przez co nie są one tak spójne jak ich „pierwowzór” (prawdopodobnie wzorowano się również na ikonografii z Amiens). W centralnym tympanonie znalazła się scena Sądu Ostatecznego z Jezusem Chrystusem na tronie, w otoczeniu aniołów z symbolami Drogi Krzyżowej. Towarzyszą mu również Najświętsza Maryja Panna oraz św. Jan, błagający o łaskę dla ludzkości.
Katedra w Bourges – Prosta i złożona
Portal północny poświęcony jest Zaśnięciu Maryi. W dolnej części tympanonu widzimy leżącą na łożu kobietę, otoczoną przez dwunastu apostołów oraz anioły, czekające aby zawieść ją do Nieba. Wyżej zaś znajduje się scena Ukoronowania. W portalu południowym z kolei ukazano epizody z życia św. Tomasza Apostoła na podstawie XIII-wiecznej „Złotej Legendy”, autorstwa Jakuba z Voragine (scena środkowa nadproża). Wszystkie portale ozdobiono figurami świętych, osadzonych w archiwoltach. Z powodu braku atrybutów większości z nich niestety nie da się już rozpoznać. Całość jednak przypominać ma wiernym o tym, że każdy chrześcijanin w dniu ostatecznym sądzony będzie według swoich czynów.
Wnętrze katedry
Po przekroczeniu progu katedry wielkie wrażenie robi jej jasne i przestronne wnętrze. Budowla wzniesiona została na planie prostokąta o lekko rozszerzającym się do transeptu chórze i skręcającym w kierunku północnym korpusie nawowym. Bez względu na to, wszystkie nawy są niemal tej samej długości, czyli aż 100 metrów przy 30 metrach szerokości korpusu nawowego. Warto dodać, że szerokość nawy poprzecznej to 56,5 metra.
Choć świątynia jest typem kościoła halowego wysokość naw bocznych jest niższa o około 4 metry od nawy centralnej, osiągającej 28 metrów. (Różnica ta zniwelowana jest znacznie w okolicy chóru). Charakteryzuje ją znamienity dla gotyku Andegawenów kształt wyciągniętych do nieba – mocno wypukłych sklepień, które rozwinęły się w stolicy Andegawenii, czyli Angers. Konstrukcje te wymagały silnych przypór i potężnych ścian przez co przepruwano je zazwyczaj delikatnymi, lancetowatymi oknami. Tym samym też dodatkowy system przyporowy stał się zbędny, choć trzeba zauważyć że to właśnie nawy boczne pełnią niejako funkcję wsparcia dla nawy centralnej. Podobnie zresztą sytuacja ma się w kościele opackim w Saint-Savin-sur-Gartempe. Rozwinięty w Poitiers model z Angers przysłużył się jednocześnie do powstania kolejnych budynków w duchu tej odmiany gotyku, min. w Candes czy Puy-Notre-Dame, oba w Dolinie Loary.
Samochodem do Francji – Dolina Loary
Dekoracja rzeźbiarska konsol, głowic czy kluczy idealnie ukazuje ewolucję stylu wznoszonego od wschodu na zachód budynku. Surowa struktura prezbiterium zmienia się z foliażu w pełnoplastyczne figury biskupów, pasterzy, aniołów, maski czy fantastyczne zwierzęta w części zachodniej. W zwornikach odnaleźć możemy również postaci Chrystusa i Maryi, ale najlepszym przykładem wspomnianej ewolucji są współgrające z dekoracją malarską ludzkie głowy w pierwszych przęsłach kościoła.
Witraż Ukrzyżowania
Katedra w Poitiers oprócz interesującej rzeźby chełpi się jedną z najstarszych (obok Le Mans i Saint-Denis) kolekcji witraży we Francji, datowanych na wiek XII oraz XIII. Najważniejszym spośród nich jest witraż Ukrzyżowania, ufundowany przez parę królewską – Henryka II Plantageneta i Eleonorę Akwitańską. W jego centrum przedstawiono postać ukrzyżowanego Jezusa Chrystusa w towarzystwie Najświętszej Maryi Panny i św. Jana Ewangelisty oraz Longinusa, przebijającego bok Pana i niewymienionego z imienia w Biblii rzymskiego żołnierza.
Uwagę zwraca tu brak korony cierniowej w miejscu której pojawiła się aureola oraz czerwonokrwisty kolor samego Krzyża. Wskazuje on zarówno na cierpienie, jak i na królewską fundację. Wydaje się, że wybór tego motywu podyktowany był relikwią Świętego Krzyża, podarowaną królowej Radegundzie, która znajdowała się wówczas w Poitiers. Nie przechowywano jej jednak w samej katedrze, a w kościele pod jej wezwaniem – kilka korków na wschód. Wracając jeszcze do samego witraża, warto zwrócić uwagę na męczeńską śmierć świętego Pawła (dawnego współpatrona tej świątyni) oraz sylwetki fundatorów i czwórki ich dzieci u podnóży tej sceny z XIX wieku.
Bourges – Miasto pod znakiem Serca
Witraż Ukrzyżowania flankują jeszcze dwa inne z tego samego okresu, poświęcone św. Wawrzyńcowi (od północy) oraz św. Piotrowi (od południa). Resztę witraży w kościele podzielić można na dwie strefy: północną – starotestamentową i południową – nowotestamentową. Na ich tle ciekawie prezentują się XV-wieczne figury świętych przy południowym ramieniu transeptu oraz XIV-wieczne grisailles, osadzone bliżej fasady zachodniej.
Wyposażenie katedry
Na pierwszy rzut oka katedra w Poitiers może wydać się nieco pusta, bo w końcu musiała pomieścić ponad 1200 księży podczas zbierających się tu synodów. Niemniej do dziś zachowało się kilka godnych uwagi artefaktów (zwłaszcza w okolicy chóru), zaczynając od majestatycznego ołtarza głównego z motywem Wniebowzięcia z XVII wieku oraz XIII-wiecznej mensy ołtarzowej przed nim. W ich towarzystwie rozstawione są jedne z najstarszych stalli we Francji, wykonanych w latach 1235-1257. Udekorowano je całą gamą realistycznych i fantastycznych rzeźb w spanderelach oraz interesującymi rzeźbami mizerykordii. Najciekawsze są zwłaszcza te z pierwszej grupy, pośród których podziwiać możemy pojedynek smoka i lwa, Feniksa czy samego bazyliszka.
Uwagę zwracają również obrazy, pośród których odnaleźć można XVI-wieczną scenę Zmartwychwstania czy XVII-wieczne przedstawienie Jezusa Chrystusa w Ogrodzie Oliwnym. Ważne są także rzeźby: św. Michał z XV wieku, Najświętsza Panienka z Dzieciątkiem Jezus z XV wieku czy Święta Anna z Maryją z wieku XVII.
Bazylika Saint Denis – Nekropolia królów Francji
Wspomnieć trzeba również o XIII-wiecznej polichromii ze sklepienia południowego ramienia transeptu, która przez ponad dwa stulecia znajdowała się pod warstwą białej farby. Pośród motywów tu umieszczonych znalazła się Koronacja NMP oraz Sąd Ostateczny. Pod nimi wyznaczono miejsce dla ogromnego ołtarza, wykonanego w 1616 roku dla miejscowego klasztoru dominikanów. Wrażenie robi tu jednak nie tyle sam obraz z Najświętszą Panienką i zakonnikami, co piękne tabernakulum.
Katedra w Troyes – Zalana światłem
Wracając jednak do polichromii, równie interesujące są także te, reprezentujące min. Świętą Rodzinę z XVII wieku. Nie można też przejść obojętnie wobec XVIII-wiecznego prospektu organowego, uważanego za jeden z najlepszych instrumentów w kraju.* Na koniec wypada też przyjrzeć się umieszczonemu na północnej ścianie nawy bocznej labiryntowi w kształcie drzewa, będący zapewne znakiem architekta oraz licznym modylionom u podstawy okien. Jeszcze więcej wspaniałości natomiast znaleźć można w skarbcu w wieży południowej.
Poitiers było częścią podróży, której plan możesz sprawdzić tutaj:
FRANCJA – Środkowa i północna – Gotowy plan podróży
FRANCJA – Środkowa i północna – Gotowy plan podróży to mini eBook z zaplanowanym przebiegiem trasy samochodowej z Wrocławia. Jej celem były średniowieczne budowle sakralne środkowej i północnej Francji z naciskiem na okolicę historycznej Piktawii, Limuzyny, a także dzisiejszych Bretanii i Normandii.
Wewnątrz cudów nie ma, samo mięso! To rozpiska na 18 dni – dzień po dniu wraz z linkami do noclegów i interaktywnej mapy podróży. Poza tym zebrałem tu garstkę ważnych informacji dla zmotoryzowanych, a także dodałem zbiór linków do artykułów z opisem najciekawszych miejsc zawartych w tym planie.
Dzięki niemu z pewnością zaoszczędzisz sporo czasu. Zamiast rozkminy dokąd by tu pojechać, masz tu plan podany jak na tacy! Ściągaj, bukuj noclegi i przeżyj kolejną wspaniałą przygodę we Francji.
Lektura:
- Saint Peter’s Cathedral Poitiers – Camus Marie-Thérèse/Favreau Robert, wyd. Collection Trésors Poitevins; Poitiers.*
- How France Built Her Cathedrals – A Study in the Twelfth and Thirteenth Centuries – Elizabeth Boyle O’Reilly, wyd. Harper & Brothers; Nowy Jork i Londyn, 1921.**
- https://www.poitiers.fr/Datas/Decouvrir-CathedraleSaintPierre.pdf
- https://www.patrimoine-histoire.fr/Patrimoine/Poitiers/Poitiers-Saint-Pierre.htm
