Naprzeciwko majestatycznego Zamku Spiskiego, centrum administracji historycznej krainy Spisz, rozpościera się zapierający dech w piersiach krajobraz. Uświetnia go korona wzgórza świętego Marcina – katedra w Spiskiej Kapitule. Nie ma chyba człowiek tyle czasu, by dostatecznie nasycić oczy tym pięknym widokiem.
Zamek Spiski – Korona Spiszu
Spiska Kapituła
Niczym ważka uwięziona w bursztynie, Spiska Kapituła (słow. Spišská Kapitula) niezmiennie trwa w swoim układzie przestrzennym od wieków. Zlokalizowane przy jednej uliczce wąskie parcele, mieszczące niegdyś domy kanoników oraz osób bezpośrednio z kapitułą związanych, okalane zostały XIV-wiecznymi murami. Strzegły one spokoju siedziby prepozyta spiskiego, a od 1776 roku biskupa. Podniesiony wtedy do godności katedry kościół świętego Marcina (słow. Katedrálny chrám sv. Martina) stał się formalnym centrum administracji i przede wszystkim władzy kościelnej. W 1948 roku Spiska Kapituła stała się częścią miasteczka u podnóży zamku – Spiskiego Podgrodzia (słow. Spišské Podhradie).
Słowacki Spisz – Prawdziwy raj na ziemi
Walka o wydzielenie diecezji spiskiej
Istnienie w tym miejscu kapituły, czyli kolegium kanoników datowane jest na początek XIII wieku. Wskazują na to zachowane do dokumenty króla Andrzeja II. Badania archeologiczne wykazały jednak, że pomiędzy wieżami w XI wieku ulokowana była rotunda. Wzgórze więc służyło jako miejsce kultu już na długo przed zawiązaniem się tu kapituły. Wskutek najazdu tatarów w 1241 roku rozpoczęto budowę katedry w stylu romańskim, dzięki czemu miasteczko kościelne powoli przybierało na znaczeniu. Prace budowlane nad nową świątynią zbiegły się wczasie z budową pałacu prepozytury oraz założeniem szkoły. Serce świetnie prosperującej osady uznane została wkrótce za miejsce wiarygodne – locus credibilis, czyli jednym słowem archiwum dokumentów o charakterze świeckim w którym nie tylko przechowywano takowe, ale też tworzono ich kopie etc.
Słowacja na weekend? – Czemu nie!
Niestety dalszy rozwój i idące za tym pragnienia utworzenia biskupstwa spiskiego skutecznie hamowane był przez biskupów z Ostrzyhomia (na Węgrzech) przez ponad pół tysiąclecia! Spiska Kapituła oprócz ciągłej walki z węgierskimi biskupami musiała też w swej historii stawić czoła husytom, wrogo nastawionym do instytucji kościelnych. XIV-wieczne zawieruchy polityczne dały jednak impuls do budowy murów obronnych, które ukończono dopiero 300 lat później.
Nowy styl w architekturze, jakim był barok, zdecydowanie zawładnął tym miejscem w czasie swojej świetności. Najpierw, w roku 1647 przybyli tu Jezuici, którzy w renesansowej gospodzie zorganizowali klasztor i otworzyli gimnazjum, działając tu do roku 1773. Później z kolei dokonano przeróżnych modyfikacji, by dostosować się do nowego nurtu: między wieloma utworzono tu park w stylu francuskim oraz wybudowano wieżę zegarową.
Nareszcie 15 stycznia roku Pańskiego 1776 cesarzowa Austrii, Maria Teresa Habsburg, wyszła z inicjatywą zmiany organizacji struktury kościelnej na terenach Górnych Węgier. Zmiana ta podyktowana była przyłączeniem do Austrii ziem po I rozbiorze Polski. Biskupstwo ostrzyhomskie obejmowało według niej zbyt duży teren, by móc nim umiejętnie administrować. Przychylając się do życzenia cesarzowej papież Pius VI, dnia 13 marca 1776 roku, wydał bullę Romanus pontifex. Na jej mocy z archidiecezji ostrzyhomskiej wydzielono trzy nowe jednostki administracyjne: diecezję spiską, rożnawską oraz bańskobystrzycką.
Kościół św. Bartłomieja w Kolinie
W 1815 roku otwarto tu seminarium duchowne, a cztery lata później nauczycielskie jako pierwszą szkołę na terenie Węgier, która kształciła przyszłych pedagogów. Pośród jej absolwentów znalazł się Andrej Hlinka, uznawany przez Słowaków za ojca narodu. Seminarium rozwiązano w roku 1950, a miejsce to uhonorowano tytułem miejskiego zespołu zabytkowego. Zwaną „Słowackim Watykanem” Spiską Kapitułę wraz z zamkiem Spiskim (słow. Spišský Hrad) oraz położoną niedaleko Żehrą w 1993 roku wpisano na prestiżową listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Katedra w Spiskiej Kapitule
Katedra w Spiskiej Kapitule poświęcona została świętemu Marcinowi. Choć zalicza się ją do zabytków architektury romańskiej, to zastosowanie sklepienie żebrowego wewnątrz jak i kamieniarka portalu głównego o motywach charakterystycznych dla zakonu cystersów (Opactwo Fontenay) świadczą tu o stylu przejściowym pomiędzy romanizmem i gotykiem.
Z romańskiego etapu budowy, rozpoczętego w 1245 roku, zachował się trzynawowy plan z początkowo nawą centralną, wyższą dwukrotnie od naw bocznych, zakończoną emporą. Do niej zaś, tak jak dziś, przylegały dwie, masywne wieże fasady zachodniej. Dziś w swym kunszcie bezsprzecznie nawiązują one jeszcze do kanonów romańskich. Na ich surową dekorację składają się dwa poziomy biforiów oraz lizeny i fryzy arkadkowe.
Pierwsze skrzypce gra tu wymieniony portal uskokowy, zwieńczony frontonem zdobionym arkadkami. Drugi romański portal o podobnej dekoracji ukryto w kruchcie, w części północnej kościoła. Poza tym umieszczono tam trzynastowieczną rzeźbę Białego Lwa (Leo albus) – najstarszą romańską rzeźbę na Słowacji. Nieskomplikowana w swym kształcie figura przedstawiona została z księgą (najprawdopodobniej jest to Ewangelia wg św. Marka, którego symbolem jest właśnie lew). Jego fotografowanie jest niestety surowo zabronione.
Kościół św. Barbary w Kutnej Horze
W 1382 roku forma architektoniczna obiektu zyskała przybudówkę w postaci kaplicy Bożego Ciała, którą w wyniku zniszczeń spowodowanych przez husytów zastąpiono kaplicą na wzór paryskiej Sainte Chapelle. Prace nad nią trwały w latach 1488-1493 i to właśnie w niej w 1499 roku spoczął palatyn Węgier – Stefan Zápolya. Najazdy nieprzyjaciół zaowocowały także innymi zmianami w konstrukcji – zamykająca dawniej bazylikę apsyda ustąpiła miejsca gotyckiemu prezbiterium. Nawy boczne natomiast podniesiono do wysokości nawy główniej, dzięki czemu katedra w Spiskiej Kapitule zyskała charakter halowy. Pod koniec XV wieku, w duchu gotyku, do bryły świątyni oprócz kaplicy rodziny Zápolyów, dostawiono jeszcze dwie zakrystie. Kolejne wieki nie wpłynęły już znacząco na jej wygląd zewnętrzny.
Wyposażenie wnętrza
Wspomnieć należy o XIX-wiecznej regotyzacji obiektu, który może nie tyle z zewnątrz, co wewnątrz zmienił się znacząco. Ten jakże powszechny zabieg na fali historyzmu zakładał oczyszczenie wnętrza ze wszelkich elementów, które nie pasowały do średniowiecznych kanonów. Dzięki temu katedra w Spiskiej Kapitule pod wezwaniem św. Marcina na pierwszy rzut oka pozbawiona jest praktycznie wpływów epok następujących po Wiekach Średnich z wyłączeniem, rzecz jasna, wieku XIX.
Wnętrze świątyni skrywa wyłącznie jedną polichromię doby średniowiecza, która przetrwała do naszych czasów. Odkryte podczas prac renowacyjnych w 1861 roku malowidło datuje się na rok 1317. Jest ono najstarszym takim dziełem na słowackim Spiszu. Data jego powstania zapisana jest w obszarze dzieła, w inskrypcji między biskupem Ostrzyhomia i proboszczem Henrykiem. Prace nad przywróceniem mu dawnego splendoru zakończyły się na dobre dopiero w roku 2005.
W centrum rozbudowanej sceny, trzeciej koronacji z 27 sierpnia 1310 roku, Karola Roberta Andegaweńskiego na króla Węgier znajduje się Matka Boska z Dzieciątkiem Jezus. Dzieciątko nakłada koronę na głowę przyszłego władcy po jego prawicy. Tuż za nim klęczy kasztelan Zamku Spiskiego – František Tomáš Semsey, reprezentujący tu władzę wojskową i administracyjną. Po lewo natomiast klęczy, jako jeden z najważniejszych przedstawicieli kościoła na ziemi, biskup ostrzyhomski Tomáš z drugą koroną w dłoniach. Obok niego znajduje się proboszcz Henryk – zleceniodawca tej polichromii.
Kościół w Dietkirchen – Niesamowity
Oprócz wymienionych już elementów, katedra w Spiskiej Kapitule udekorowana jest płaskorzeźbami czy epitafiami nagrobnymi wysokich dostojników (Imrich Zápolya etc.), a także kanoników. Ciekawe są także wczesnobarokowe, drewniane stalle zdobione płaskorzeźbami, które przedstawiają sceny narodzin Chrystusa, Pokłon Trzech Króli i inne motywy biblijne. Reszta wyposażenia, czyli prospekty organowe, konfesjonał, chrzcielnica i niektóre ławy to już elementy nowego gotyku. To samo zresztą dotyczy witraży, które wykonane zostały pod koniec XIX wieku. Tylko te z kaplicy Zápolyów są nieco młodsze, a datuje się je na lata 1872-1873.
Ołtarze
Wisienką na torcie są misternie zdobione ołtarze, których nie można mieszać z resztą wyposażenia. Najstarszym z nich jest ołtarz Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny z 1470 roku. Prawdopodobnie nie został on zbarokizowany, jednak nie ominęła go regotyzacja. Scena ukazuje NMP pośród apostołów ustawionych w dwóch rzędach. Ona, ze świecą w dłoniach, symbolem kończącego się życia, a nad Nią Bóg Ojciec. O ile rzeźba koronacji w nastawie oraz obrazy na skrzydłach tryptyku są oryginalne, to praktycznie cała reszta elementów jest tu już pseudogotycka.
Ołtarz św. Michała Archanioła z 1472 roku nie posiada żadnych figur, a jego dekorację stanowią wyłącznie malowane płyty. Po środku przedstawiono św. Michała Archanioła z szalką na której ważą się ludzkie dusze podczas Sądu Ostatecznego. Jest to kopia Sądu Ostatecznego, flandryjskiego mistrza, Rogiera van der Weydena. Dookoła obrazu znajdują się figury czterech świętych: Hieronima, Ambrożego, Grzegorza Wielkiego i Augustyna.
Kolejnym jest ołtarz główny z 1478 roku, zbarokizowany w 1680 roku. Oryginalnym, gotyckim elementem jest tu skrzynia do której wstawiono barokowe figury, by następnie zastąpić je nowymi w XIX wieku. Aby dopasować gotycką skrzynię do obecnego miejsca, przycięto część górną i dolną skrzydeł na których znajdują się cenne malowidła. W centrum ołtarza usytuowano figurę Matki Boskiej, której od prawa towarzyszy patron katedry, a od lewa święty Mikołaj.
Kolegiata w Gernrode pw. św. Cyriaka
Ołtarz Trzech Króli pochodzi z 1478 roku, zbarokizowany w 1639 i regotyzowany w latach 88-89 XIX wieku przedstawia tytułową scenę pokłonu Trzech Mędrców. Madonna trzyma tu Dzieciątko Jezus, a jeden z króli całuje mu dłoń. Po zamknięciu skrzydeł tryptyku, między podobiznami świętych odnajdziemy jednego z najpopularniejszych w historii chrześcijaństwa, świętego Marcina z Tours. Najcenniejszym elementem tego ołtarza jest XV-wieczna predella – podstawa nastawy ołtarzowej w formie skrzyni, spoczywającej na mensie, zdobiona niewielkim malowidłem na którym widnieje Chrystus wychodzący z grobu.
Katedra w Tours – W zasięgu możliwości
Ołtarz Ukoronowania Najświętszej Maryi Panny z kaplicy Zápolyów powstawał w latach 1493-1499 i jest jednym oryginalnym ołtarzem, jaki posiada katedra w Spiskiej Kapitule. W jego centrum umiejscowiono klęczącą Dziewicę Maryję w towarzystwie Boga Ojca, Syna Bożego i Ducha Świętego. Skrzydła restaurowanego wielokrotnie ołtarza przedstawiają malowidła ze scenami cyklu maryjnego, natomiast po ich zamknięciu rysują się przed nami sceny Pasji.
Inne ołtarze w świątyni to: ołtarz św. Krzyża z 1629 roku, stworzony w duchu manieryzmu z Jezusem na krzyżu w centrum, neogotycki ołtarz Piety z 1874 roku oraz najmłodszy, ołtarz Najświętszego Serca Jezusowego z 1902 roku.
W związku z zaszczytną pozycją na liście światowego dziedzictwa UNESCO, katedra w Spiskiej Kapitule dostępna jest dla zwiedzających. Wejście do niej możliwe jest wszak wyłącznie z przewodnikiem. Od listopada do kwietnia możemy wejść tam pomiędzy 11 a 15 od wtorku do piątku; od maja do października – od poniedziałku do soboty między 10 a 16 i w niedzielę między 13 a 16.
I nieco więcej o tym pięknym region:
Lektura:
- www.kapitula.sk/katedrala/
- http://dieceza.kapitula.sk/?g=7&ext=8&sub=136
- Zamek Spiski i okolice – Dáša Uharčeková-Pavúková; 2012.
