Wzniesiona w duchu gotyku ceglanego, który w XIV wieku opanował niemal cały Basen Morza Bałtyckiego, katedra w Rydze jest dziś największą średniowieczną świątynią krajów bałtyckich. Już wtedy jej wieża sięgać miała 132 metrów i choć obecnie jest dużo niższa, wciąż stanowi flagowy punkt miasta nad Dźwiną. Pomimo burzliwej historii do dziś zachowało się tu sporo wielowiekowych artefaktów ze wspaniałymi organami na czele. Największym jej skarbem jest XIII-wieczny krużganek, będący jednym z nielicznych w tej części Europy.
Litwa, Łotwa i Estonia na urlop? Świetny pomysł! Ten Mini eBook z zaplanowaną trasą do krajów nadbałtyckich pomoże Ci w zorganizowaniu kilkunastodniowej podróży:
LITWA, ŁOTWA, ESTONIA – Gotowy plan podróży
LITWA, ŁOTWA, ESTONIA – Gotowy plan podróży to mini eBook z zaplanowanym przebiegiem trasy samochodowej z Wrocławia do krajów nad Bałtykiem. Idealny na wakacje, ale na weekend majowy też się nada.
Wewnątrz cudów nie ma, samo mięso! To rozpiska 15-dniowego wypadu – dzień po dniu wraz z linkami do noclegów z których warto skorzystać podczas tej podróży. Ponadto znajdziesz tu interaktywną mapę oraz garść informacji przydatnych przed wyjazdem. Dodatkowo też zebrałem tu linki do artykułów z opisami niektórych miejsc z listy.
Ta rozpiska to kilka zaoszczędzonych godzin. Plan już jest, teraz trzeba go tylko wykonać!
Założenie Rygi
Katedra w Rydze ściśle związana jest z początkami miasta, a te zaś wiążą się z przeniesieniem tu siedziby biskupiej z Ikšķile. Jej inicjatorem w 1201 roku był biskup Albert von Buxhövden i to właśnie jego uważa się za założyciela Rygi. Pierwotnie na miejsce dla swojej siedziby wybrał on teren obejmujący dzisiejszy kościół św. Jana, leżący nad nieistniejącą już rzeką, od której zresztą wzięła się nazwa miasta. Niestety ograniczona przestrzeń i związane z nią niedogodności zmusiły go do kupienia nowej działki od mieszkających bliżej Dźwiny Liwów.
Kościół Mariacki w Lubece – Prekursor gotyku ceglanego
W dzień św. Jakuba – 25 lipca 1211 roku położono kamień węgielny. Wkrótce miała stanąć tu trójnawowa bazylika – owoc rozkwitającego w północnych Niemczech nowego nurtu w architekturze. Przez to też na jej ostateczny kształt w znacznym stopniu wpłynęły przynajmniej trzy niemieckie katedry w: Bremie, Brunszwiku oraz przede wszystkim w Ratzeburgu. Prawdopodobnie prace nad obiektem rozpoczęły się pierwszego lata po konsekracji, ale prawdziwego rozmachu nabrały dopiero w roku 1215. Wtedy to bowiem spłonęła pierwsza rezydencja biskupa Rygi, razem z jego dotychczasowym kościołem.
Ryga – I wszystko gra!
Zmianę tę świetnie widać bryle obecnej katedry, którą początkowo wznoszono z lokalnego kamienia dolomitowego. Dopiero później wykorzystano tu technicznie korzystniejszą cegłę. Pierwszy piec do jej wypalania powstał więc właśnie na potrzeby przyspieszenia prac budowlanych. Zwłaszcza, że potrzebne było również wzniesienie klasztoru w którym naprędce trzeba było ulokować biskupa. Już w roku 1220 katedra w Rydze pełnić miała funkcje sakralne, aczkolwiek prace nad nią wciąż trwały jeszcze kilka dekad. Pierwszy biskup więc mógł zobaczyć zaledwie 1/3 nowego kościoła.
Ambitny arcybiskup
Kiedy na początku 1229 roku zmarł Albert von Buxhövden pojawiła się nadzieja uwolnienia się od zwierzchnictwa arcybiskupstwa w Bremie. Stojący na jej czele arcybiskup szybko podsunął swojego kandydata – Alberta Sauerbera z Bremy, ale na skutek protestu tutejszych kleryków papież wybrał Nicolausa von Nauena z Magdeburga. Niemniej jego osoba nie zapisała się w żaden znaczący sposób w historii samej budowli. Kiedy ten zmarł w 1253 roku arcybiskup Bremy nareszcie dopiął swego.
Brunszwik – Lwy i gotyk
Już 10 stycznia 1246 roku papież Innocenty IV mianował Sauerbera arcybiskupem Liwonii, Estonii i Prus, ale ryski urząd przejąć mógł dopiero po śmieci Nicolausa. Pragnienie zdobycia jak najwyższej pozycji w kościele zaowocowało szybkim postępem prac, łącznie z dekorowaniem obiektu licznymi rzeźbami – zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz (rzeźba portalu północnego). Drastyczny napływ wiernych oraz apel papieża o wspomożenie budowy pozwolił na powiększenie rozmiarów obiektu, zmieniając bazylikę w potężną halę.
Katedra w Rydze w czasach zarazy
W XIV wieku sytuacja w Rydze stała się napięta. Konflikt arcybiskupa z Zakonem Inflanckim sprawił, że musiał on uciekać do Awinionu. Także i jego następcy nie mieli zamiaru wracać do Rygi, a podczas ich wieloletniej nieobecności władzę sprawowała kapituła. Jej decyzją też, aby dorównać powstającym jak grzyby po deszczu wielkim budowlom gotyku ceglanego, zdecydowano o budowie wieży zachodniej z potężną iglicą. Podczas realizacji tego przedsięwzięcia początkowo bracia napotkali trudności związane z klęskami głodu czy dżumą. Wydawać by się mogło, że będą miały one negatywny wpływ na ten etap budowy, ale było zupełnie odwrotnie.
Ludzie w obliczu śmierci jeszcze chętniej zwracali się ku Bogu, co w efekcie dostarczyło strumień łatwych pieniędzy do katedralnego skarbca. Jedną z najważniejszych gałęzi finansowania był kwitnący wówczas „przemysł relikwiarski”, dzięki któremu przez kościół przewijały się tabuny wiernych, proszących o pomoc w swych troskach Najwyższego. W tym okresie świątynia arcybiskupa poszczycić mogła się resztkami doczesnymi świętej Gertrudy z Brabancji, świętego Antoniego czy świętej Tekli, a nawet relikwią Świętej Krwi! Wnętrze obiektu zaś wypełniło aż trzydzieści ołtarzy!
Litwa, Łotwa i Estonia – Praktycznie
W trakcie prac nad wieżą zachodnią, w 1408 roku prowadzono jednocześnie przebudowę hali do kształtu bazyliki. Tym etapem prac kierowali mistrzowie z Rostocku – Johanes Rumeschottel i jego syn wraz z dwom asystentami. Korzystając z okazji, raz jeszcze powiększono rozmiary obiektu od północy i południa. Dodano tu cztery kaplice boczne, a całość ozdobiono królującymi ówcześnie ornamentami pod postacią ślepych arkad i akcentami kamiennymi, podkreślając późnogotyckie ostrołuki.
Centrum Reformacji
Wiek XVI przyniósł wielkie zmiany i zakończył wielowiekowy konflikt arcybiskupa z radą miasta. Ryga stała się bowiem jednym z pierwszych ośrodków Reformacji we wschodniej Europie. Nie przyniosła ona zmian w architekturze, ale podczas jednego z epizodów wprowadzania nowej religii rozwścieczona gawiedź wtargnęła do katedry niszcząc wszystko, co tylko się dało. Wiele cennych artefaktów spalono, pomniki przetopiono, skarby rozkradziono, a katedrę zamknięto.
Pomimo próby powstrzymania haniebnych procederów, arcybiskupstwo ryskie sekularyzowano w 1566 roku. Jego siedziba jednak była zbyt cenna, aby po prostu się jej pozbyć, dlatego też rada miejska postanowiła o nią zadbać, dokonując najważniejszych prac konserwatorskich. Niestety 21 maja 1547 roku pożar pochłonął oktagonalną iglicę katedry, którą udało się wszak odbudować jeszcze pod koniec tego samego stulecia! 16 października 1595 roku zakończono projekt pierwszego hełmu kopulastego w mieście. Sześć lat później natomiast ukończono budowę monumentalnego prospektu organowego.
Tallin na weekend
Kolejne stulecie upłynęło pod znakiem małych kataklizmów i napraw wyrządzonych przez nich szkód. Teren wokół kościoła wypełnił się nowymi budynkami, przysłaniając nieco jego imponującą bryłę. Nie prowadzono już żadnych prac budowlanych, ale skoncentrowano się na odnowie wnętrze. Najważniejszą zmianą była budowa ambony, która wraz z licznymi epitafiami naznaczyła kościół barokowymi formami. Wiek XVIII rozpoczął się Wojną Północną i rozległymi zniszczeniami obleganego przez Saksończyków i Rosjan miasta.
Katedra w Rydze za czasów Imperium
Dodatkowym ciosem była też epidemia dżumy z 1710-11 roku, której około 1200 ofiar spoczęło na katedralnym wirydarzu. 5 marca 1725 roku z kolei Rygę wcielono do Imperium Rosyjskiego. Symbolem tego było uroczyste złożenie przysięgi carycy Katarzynie I, które miało miejsce właśnie tutaj, w ryskiej katedrze. Już dwa lata później rozpoczęto prace konserwacyjne, zniszczonego także atakami Szwedów kościoła. Cyklicznie wywoływane uderzeniami piorunów pożary, a nawet powódź z kwietnia 1709 roku nie były tu już nowością.
Klasztor św. Brygidy w Tallinie – Razem, a jednak osobno
Większe prace na terenie obiektu miały miejsce ponownie w 1778 roku, gdy rozpoczęto budowę biblioteki, której o dziwo, wcześniej tutaj nie było! Spowodował to prąd racjonalizmu, będący również przyczyną unicestwienia lwiej części artefaktów, gromadzonych tu po XVI-wiecznych rewoltach. Do końca XVIII wieku, głównie dzięki nowoprzybyłemu z Niemiec rektorowi klasztornej szkoły, wyczyszczono niemal całe wnętrze, paląc ogrom drewnianych epitafiów. Tylko kamienne płyty przetrwały czyszczenie, bowiem zdecydowano się złożyć je w krypcie. Katedra w Rydze została ogołocona i pobielona, przez co pod trzema warstwami (!) farby ukryto zdobienia sprzed wieków.
Neogotycka krucjata
W 1812 roku Francuzi zaadaptowali katedrę na magazyny, mocno niszcząc jej wnętrze. Kiedy tylko dwa lata później wojna dobiegła końca, rozpoczęła się kolejna kampania renowacyjna. Znowuż to postanowiono usunąć z wnętrza wszystko, co nie pasowało do gotyckiego charakteru świątyni. Udało się zatrzymać tylko ambonę i prospekt organowy. 1 lutego 1820 roku konsekrowano nowe wnętrze, ale na tym nie skończyła się neogotycka krucjata. Odkrycie szkiców kolońskiej katedry wywołało w Łotyszach mocne poczucie przynależności do kultury zachodu. W związku z tym barbarzyński dotąd gotyk stał się czymś na tyle wspaniały, że podjęto decyzję o wyburzeniu okolicznych budynków, zasłaniających kościół. Pojawił się także pomysł przebudowy fasady zachodniej z ażurowymi wieżami, nawiązujący właśnie do katedry w Kolonii.
Idzie Grześ przez Kieś, flagę Łotwy niesie…
Szeroko zakrojone prace podjęto także na krużganku, odbudowując wiele zniszczonych fragmentów. W masywie zachodnim natomiast przywrócono też dwa ostrołuki oraz rozetę, które zniknęły stąd na przestrzeni ostatnich wieków. W 1909 roku zakończyły się wreszcie wieloletnie prace, dzięki którym katera w Rydze odzyskała swoje dawne piękno. Szczęśliwie II wojna światowa obeszła się z nią dość łaskawie (w porównaniu z kościołem św. Jana…), niemniej wszystko zmieniło się znów kiedy na Łotwę wkroczyli Sowieci. Świątynia stała się własnością ZSRR, pełniąc odtąd funkcję sali koncertowej. Jej wnętrze na powrót pobielono, maskując wysiłki konserwatorów sprzed zaledwie pół wieku. Od 1991 roku historia zatocza swój kolejny krąg.
Katedra w Rydze
Katedra w Rydze to trójnawowa bazylika poświęcona Najświętszej Marii Pannie (łot. Rīgas Doms). Jej kilkukrotnie rozbudowywaną bryłę zdominowała ponad 90-metrowa barokowa wieża z XVIII-wiecznym kurem u jej szczytu. U podstawy hełmu wieży umieszczono zaś tarcze zegarowe. Na zdobienia ceglanej konstrukcji składają się cztery poziomy wypełnione ostrołukami, blendami oraz fryzami arkadkowymi. Poniżej znajduje się dziś główne wejście do świątyni.
Do początku XX wieku portal główny leżał jednak w części północnej, co wyjaśnia bogate zdobienia datowane na II poł. XIII wieku. Są to głównie kapitele z motywem foliażu pomiędzy którymi znalazło się tak zwane popiersie Liwa z prawdopodobnym przedstawieniem mistrza budowlanego. Element ten, choć dość mocno francuski, dawniej kojarzono wyłącznie z Germanią – tak jak „kolczasty szczyt”, dekorujący północne ramię transeptu. Jego wypełnienie składa się z prostokątnych sekcji z rzędami długich i wąskich cegieł. Wieńczą je niewielkie rozetki, zaś wspiera gzyms arkadkowy. Także i w portalu północnym umieszczono fresk Koronacji NMP (II poł. XIV wieku), który jako jedyny z trzech przetrwał do naszych czasów.
Wnętrze kościoła jawi się dziś dość surowo, choć nie jest przecież pozbawione wyposażenia. Najważniejsze są tu wspomniane już wcześniej dwa artefakty: prospekt organowy oraz ambona. Wykonaną przez mistrzów z Jełgawy oraz Tallina konstrukcję wypełniły rzędy figur przedstawiających Jezusa Chrystusa w otoczeniu apostołów, ewangelistów, świętych i aniołów. Nad całością umieszczono muzykującego anioła. Uwagę wewnątrz zwraca również XIX-wieczny ołtarz główny czy XVI-wieczny kur z nieistniejącej już iglicy, a także XVI-wieczna empora z przedstawieniami alegorii muzyki. Do najliczniejszych artefaktów w świątyni zaś zaliczyć trzeba z pewnością szereg XVII i XVIII-wiecznych epitafiów.
Krużganek ryskiej katedry
Od strony południowej katedry w XIII wieku wzniesiono zabudowania monastyczne na modłę znaną z Fonetenay. Jednym z najważniejszych pomieszczeń jest tu oczywiście kapitularz – skromny, ale z pięknymi sklepieniami krzyżowo-żebrowymi wspartymi dwoma wiązkami kolumn. Właściwie to jedna z niewielu izb, której przeznaczenie jest znane. Zastosowanie niemal całej reszty pomieszczeń pozostaje niewyjaśnione.
Uwagę zwracają tu też tylko trzy galerie krużganka, będące fenomenem pośród budynków w stylu gotyku ceglanego. Co prawda, taki układ jest niespotykany, aczkolwiek nie ma też stuprocentowej pewności, że nie istniała tu wcześniej jeszcze jedna galeria. Niestety prace renowacyjne z XVIII i XIX wieku mocno zaburzyły układ dawnych budynków klasztornych, więc nie ma już szans na odkrycie prawdy.
Katedra w Kamieniu Pomorskim i zaczarowany ogród
Warto wszakże przyjrzeć się licznym kapitelom oraz konsolom, zdobionym głównie ornamentami roślinnymi, ale także i antropomorficznymi. Nadają one całości pewnej spójności, choć ich znaczenie pozostaje nieodgadnione. Trzeba jednak zaznaczyć, że wiele z nich to kreacje XIX-wiecznych twórców. Otoczony galeriami wirydarz początkowo służył zapewne jako herbarium ze studzienką na jego środku. Później zaś miejsce to wykorzystywano głównie do pochówków.
Lektura:
- Litwa, Łotwa i Estonia – Travelbook Ergo Hestia & wyd. Bezdroża; 2016.
- Riga Cathedral Through Centuries – Grosmane Elita, wyd. Jumava; Ryga, 2017.
- Latvia – the Bradt Travel Guide – Baister Stephen, & Patrick Chris, wyd. Bradt Travel Guides ; Trydent, 2007.
- http://www.doms.lv/info/?mnu_id=50
