WOKABULARZ

ambona – kazalnica; trybuna w formie mebla, służąca do wygłaszania kazań. Pierwotnie instalowana zazwyczaj w chórze z przeznaczeniem do czytań liturgicznych (ambo – balustrada z pulpitem). Od XIII wieku budowana także obok lektorium lub jako element wolnostojący czy też dostawiany do filaru. Najbardziej wyszukana forma pojawiły się w dobie baroku, kiedy to ambony przestawiały łodzie czy choćby starotestamentowego wieloryba. Kazalnica zwykle składa się z podstawy, schodów, korpusu z parapetem (kosza) oraz baldachimu. Częstymi motywami zdobień są wątki związane ze Słowem Bożym – Ewangeliści, Ojcowie Kościoła, Duch Święty pod postacią gołębia czy Jezus Chrystus Zmartwychwstały.

apsyda – (absyda); część świątyni, znajdująca się zwykle u jej czoła i pozostająca otwarta do wnętrza budowli, zamykając zazwyczaj prezbiterium. Nierzadko też stosowana przy nawach bocznych lub ramionach transeptu. Element ten wywodzi się z czasów rzymskich, jednak charakteryzował on głównie architekturę bizantyjską, romańską (zazwyczaj na rzucie półkola) oraz gotycką (przeważnie na planie wieloboku).

archiwolta – dekoracyjny łuk zamykający portal; bardzo często występuje w sekwencji zmniejszających się do środka łuków, odpowiadając uskokom ościeży. Chętnie stosowana we wszystkich stylach architektonicznych: w romanizmie częściej zdobiona ornamentami geometrycznymi lub abstrakcyjnymi, niekiedy płaskorzeźbą lub rzeźbą figuralną, rozwiniętą do perfekcji w gotyku. Można również zaobserwować geograficzne warianty, np.: w Owernii efekt zdobienia osiągnięto dzięki naprzemiennemu zestawieniu ze sobą różnobarwnych kamieni, nad Morzem Bałtyckim zaś efekt  ten uzyskano zestawiając w podobny sposób płytki ceramiczne.

bazylika – początkowo określeniem tym posługiwano się w przypadku Stoi Królewskiej na ateńskiej Agorze, gdzie urzędowali archontowie. W Starożytnym Rzymie natomiast bazyliką określano halę targową lub salę sądową z nawami bocznymi i nierzadko zamkniętą półokrągłą trybuną. W architekturze chrześcijańskiej natomiast bazylika to kościół na planie prostokąta, w którym nawa centralna jest wyższa od naw bocznych, a jej okna umieszczone są nad poziomem dachów tych naw. Na przestrzeni wieków, początkowa forma bazyliki została mocno zmodyfikowana, poprzez dodanie elementów takich jak: transept, chór, kaplice, krypty i inne. Szczególnie popularny w romanizmie i gotyku typ kościoła na planie bazyliki utracił swoje znaczenie w późnej fazie gotyku na rzecz kościoła halowego. Następnie w renesansie i baroku na rzecz konstrukcji centralnej i później kościoła salowego.

blenda – element dekoracyjny typowy dla architektury gotyckiej w krajach nad Bałtykiem (gotyk ceglany); nierzadko tynkowana i malowana wewnątrz ślepa, płytka wnęka w murze o kształcie okna lub częściej arkady. Chętnie stosowana na terenach Zakonu Krzyżackiego.

confessio – komora grobowa z przeznaczeniem dla relikwii świętego, usytuowana pod głównym ołtarzem. Otaczający ją korytarzyk posiadał specjalny otwór przez który relikwie mogli adorować wierni. W dobie Karolingów konfesja przekształciła się w kryptę halową czy tunelową.

czołganka – ciąg żabek; ozdoba wykształcona w gotyku, stanowiąca dekorację wszelkich pochyłości – wimperg, sterczyn czy hełmów wież. Zazwyczaj przedstawiała ona ciąg następujących po sobie elementów w kształcie zwiniętych liści odchylonych na zewnątrz, umieszczonych w równych odstępach od siebie dla spotęgowania wizualnych efektów.

empora – chór muzyczny; element architektoniczny pojawiający się najczęściej w kościele, przyjmujący postać trybuny, antresoli czy balkonu otwartego do środka świątyni. Jest ona wsparta na wspornikach – kolumnach i większości przypadków znajduje się nad kruchtą – wejściem głównym. Przeznaczona była dla określonej grupy osób – kapłanów czy dworzan, aby zwiększyć ilość miejsca podczas mszy. Wraz z rozpowszechnieniem się instrumentu muzycznego, jakim były organy w XV wieku, empora zmieniła nico swoją funkcję.

fasada – efektowna elewacja frontowa budynku, odzwierciedlająca zwykle jego podział wewnętrzny. W zależności od położenia budynek może mieć jedną lub więcej fasad. W przypadku architektury sakralnej najbardziej reprezentacyjna jest zwyczajowo ta zachodnia, choć również i ramiona transeptu posiadają własne fasady. Przykładem budynku o wielu fasadach z kolei może być barokowy pałac, wyglądający inaczej od strony wjazdowej oraz inaczej od strony ogrodu. Istnieje również fasada ślepa – stanowiąca formę dekoracji dla budowli znajdującej się tuż za nią.

fryz – wąski, poziomy pas będący elementem dekoracyjnym, wydzielającym optycznie płaszczyzny. Ornament stosowany wewnątrz jak i na zewnątrz budowli, charakterystyczny dla antyku w nieskomplikowanych formach wykształcił w epoce romanizmu i gotyku całą masę wariantów. Najpopularniejszymi spośród nich były fryzy arkadkowe oraz te o motywach zoomorficznych i roślinnych. Gotyk angielski wykształcił zaś specjalny jego rodzaj zwany psim zębem.

gdanisko – element charakterystyczny dla zamków krzyżackich w formie wykusza czy wieży znajdującej się poza linią murów obronnych, połączonej z zamkiem galerią wspartą na arkadach. Budowano je tak, aby nieczystości spadały prosto do fosy w jej pobliżu. Oprócz miejsca w którym spełniano potrzeby fizjologiczne wieża służyła także jako pierwsza linia obrony. Możliwe, że termin ten powstał dla ośmieszenia miasta Gdańsk, które od zawsze miało na pieńku z zakonem lub pochodzi po prostu z języka pruskiego (prus. wilgotny).

herma – rzeźba architektoniczna, będąca elementem zdobienia zarówno na zewnątrz obiektu, jak i w jego wnętrzu. W Antyku nazwa ta odnosiła się do zwężanego ku dołowi, czworobocznego słupa, zwieńczonego głową Hermesa. Z czasem na postumentach zaczęto przedstawiać głowy innych bogów. Niewybredną dekorację słupa stanowił nierzadko fallus. W dobie renesansu nastąpił ponowny rozkwit tego typu detali w formie pilastrów przyściennych. W Wiekach Średnich hermą natomiast określano natomiast typ metalowego relikwiarza w formie popiersia, przedstawiającego świętego lub świętą.

impost – nasadnik; kamienny blok, bądź płyta umieszczona pomiędzy elementem dźwigającym, a elementem dźwiganym (np. pomiędzy sklepieniem/łukiem a filarem/kolumną). W kolumnach wczesnochrześcijańskich impostem nazywamy blok w formie odwróconej piramidy, umieszczony na głowicy kolumny. Nasadnik charakterystyczny jest dla architektury klasycznej oraz bizantyjskiej, a także epok naśladowczych i baroku.

krenelaż – blankowanie, blanki; element w postaci serii zębów (merlonów) odseparowanych od siebie wolną przestrzenią, będący zwieńczeniem przedpiersia muru obronnego. Jego zęby stanowiły swoistą tarczę dla łuczników, którzy dzięki prześwitom mogli łatwiej bronić danego obiektu. Wraz z rozprzestrzenieniem się broni palnej przepruwano wąskie strzelnice, pozbywając się wrębów między merlonami. Wyodrębniły się dwa typy blankowania: prostokątny (gwelfowski) oraz w formie jaskółczego ogona (gibeliński), stosowany także w budowlach cywilnych. Krenelaż stanowił istotę budownictwa obronnego średniowiecza, natomiast w neogotyku spełniał już tylko funkcję dekoracyjną.

kruchta – babiniec, nazywany też narteksem; wydzielona część kościoła w formie zabudowanego przedsionka wewnętrznego, często pod emporą lub zewnętrznego – wyodrębnionej formy z bryły budowli. W średniowieczu było to miejsce w którym przesiadywały żebraczki, stąd jego określenie – babiniec. Babińcem było także pomieszczenie przeznaczone dla kobiet, które nie mogły przebywać w nawie podczas nabożeństwa w cerkwi lub synagodze.

latarnia – ażurowa nadbudówka u skrzyżowania naw i transeptu w średniowiecznej świątyni. Jej głównym zadaniem jest doświetlenie wnętrza poprzez przeźrocza umieszczone w jej ścianach. Ponadto zastosowanie latarni ma również na względzie usuwanie dymu ze świec dzięki ulatującemu przez ten swoisty komin, ciepłemu powietrzu. Potężne latarnie stanowią cechę charakterystyczną dla budowli sakralnych Normandii i gotyckich katedr w Wielkiej Brytanii. W późniejszym okresie przybrały formę kopuły.

lukarna – okienko wysunięte z połaci dachu, doświetlające poddasze. Stosowane zarówno w oryginalnej konstrukcji lub jako późniejszy dodatek, aby uzyskać dodatkową przestrzeń użytkową. Element ten mający również funkcję wentylacyjną pojawił się w gotyku francuskim, ale jego rozkwit głównie w bogato zdobionej formie nastąpił dopiero w epoce baroku.

maswerk – element dekoracyjny z kamienia lub drewna składający się z kombinacji figur geometrycznych. Dekoracja ta, choć w nieco innej formie, powstała wraz z rozwojem architektury romańskiej, jednak to gotyk był okresem jej rozkwitu. Początkowo maswerku używano tylko i wyłącznie jako zwieńczenie okien i łuków, ale element tak bardzo spodobał się architektom, że z czasem zaczęto upiększać nim wimpergi, rozety, pinakle, a nawet same ściany. Zależnie od położenia geograficznego i zaawansowania gotyku element różnił się: we wczesnym używano prostych form – łuków ostrych czy koła; w gotyku dojrzałym natomiast dominował motyw rybiego pęcherza.

medalion – element dekoracyjny składający się z płaskorzeźby lub obrazu, zamknięty okrągły lub owalnym obramowaniem; zdobienia używano nie tylko do dekoracji elewacji, ale i mebli.

narteks – jest to wschodnia część atrium okalana balustradą, bądź bogato zdobiony przedsionek czy kruchta kościoła; element charakterystyczny dla architektury wczesnochrześcijańskiej, bizantyjskiej i romańskiej.

ornament – powtarzalny element zdobienia, bądź podziału płaszczyzny (przy pomocy maswerków czy lizen) nie pełniący funkcji strukturalnej. Pośród wielu, najczęściej używanymi ornamentami są: geometryczny, roślinny, antropomorficzny i zoomorficzny. Każda z epok w architekturze jednak ulubiła sobie określone typy – w starożytnym Rzymie królowały motywy geometryczne: np. spirala, roślinne: np. akant czy palmeta, rzadziej zwierzęce: np. bukranion. Sztuka romańska to głównie motywy geometryczne i roślinne, a gotyk to w większości ornament gałęziowy, wić roślinna, żabki i kwiatony, a także motywy geometryczne. Kolejne epoki, w których ornamenty przeżywały prawdziwy rozkwit wykształciły całą masę ciekawych motywów zdobniczych: ornament małżowinowo – chrząstkowy czy rollewerk w manieryzmie, ornament regencyjny, lamberkiny czy kampanule w baroku i wiele innych. W epoce klasycyzmu powrócono do antycznych schematów, by wreszcie ornament stracił swoje znaczenie.

predella – oparta na mensie część ołtarza oddzielająca ją od retablum, bądź środkowej części tryptyku. Element zdobiony najczęściej rzeźbieniem lub malowidłem. W wyniku soboru trydenckiego (1545-1563) predella stała się podstawą dla tabernakulum.

prezbiterium – chór; wydzielona zazwyczaj balustradą lub podwyższeniem strefa świątyni na rzucie kwadratu z przeznaczeniem dla duchownych do odprawiania obrządków liturgicznych. Często otoczone obejściem z otwartymi doń arkadami od zewnątrz (później zastąpione kratami) i stallami oraz miejscem na tabernakulum od wewnątrz, w swym centum mieści ołtarz. Kapitele łuku odgradzającego chór od nawy głównej przeznaczonej dla wiernych w epoce romanizmu dekorowano z niezwykłą pieczołowitością, w gotyku natomiast ową przestrzeń odizolowano od wiernych przy pomocy lektorium. Jego funkcję w baroku przejęły kazalnice umieszczane zwykle po lewej stronie chóru.

relief – płaskorzeźba, wypukłorzeźba, wklęsłorzeźba; przeznaczona do oglądania tylko od frontu rzeźba wykonana na płycie z kamienia, drewna lub metalu na skutek rzeźbienia, odlewania lub kucia w której właściwe figury widocznie odizolowane są od tła. Ze względu na różny stopień wypukłości dzieli się na: bas-relief, czyli płaskorzeźbę, gdzie kompozycja wystaje nieznacznie przed płaszczyznę płyty, haut-relief, czyli wypukłorzeźbę, gdzie kompozycja wystaje znacznie przed płaszczyznę płyty oraz wklęsłorzeźbę, gdzie płaszczyzna tła występuję przed kompozycję. 

rozeta – różyca; element używany głównie do dekoracji fasad gotyckich kościołów czy katedr umiejscowiony nad portalem i/lub czołem transeptu. Jego pojawienie się miało miejsce w architekturze romańskiej, jednak to kolejny element któremu epoka gotyku nadała szczególnego znaczenia. O ile prymitywne rozety były małe i dość proste w kolejnej epoce stały się jednym z elementów flagowych. Wypełnieniem kamiennego okna były oczywiście barwne witraże ze scenami biblijnymi oraz wymyśle ornamenty maswerkowe, przeważnie z motywem roślinnym. Dekoracji tej, oprócz funkcji doświetlającej świątynię i tworzenia mitycznego klimatu przypisuje się również funkcję symboliczną: kształt róży nadany ozdobie symbolizuje Maryję, natomiast promienie słoneczne, które się przez nią przedzierają przedstawiają Jezusa.

służka – wysunięta przed lico filaru smukła kolumienka, połączona z żebrami sklepiennymi. Pełni statyczną funkcję przenoszenia ciężaru sklepień krzyżowo-żebrowych na podłoże. We wczesnym gotyku dzielono ją zgodnie z podziałem ściany nawy głównej, by w kolejnych fazach pozostawić jej strukturę nienaruszoną. Dzięki temu pogłębiono wrażenie wertykalizmu. Zespół zbiegających się w jednym punkcie służek nazywany jest wiązką, która nierzadko wraz z filarem tworzy tzw. filar wiązkowy. Pojedyncze służki natomiast nazywane są laskowaniem.

spolium – powtórnie wykorzystany element architektoniczny. Początkowo mianem spoliów określano kolumny, wykonane z wysokiej klasy materiału lub trudnego w obróbce kamienia. W związku z ich atrakcyjnością przywożono je jako część łupu (łac. spolium – zdobycz, łup) z podbitych miast i wtórnie wykorzystywano w nowo powstałych budowlach. Oprócz czysto utylitarnego charakteru spolia miały nierzadko znaczenie symboliczne. Kunsztowne elementy spośród których, poza kolumnami, wymienić także trzeba kapitele, chętnie stosowano w okresie wczesnochrześcijańskim, ale także w dobie romanizmu oraz w gotyku.

sygnaturka – element gotyckich kościołów przyjmujący formę małej wieży, usytuowanej na skrzyżowaniu nawy głównej z transeptem lub bezpośrednio nad prezbiterium. Na sygnaturce umieszczano mały dzwon oraz często chowano tam dokumenty dotyczące budowy świątyni. Najwyższą na świecie „sygnaturkę” posiada katedra Notre Dame w Rouen, która mierzy aż 157 metrów!

szczyt – zdobione zakończenie fasady w kształcie trójkąta stosowane także do dekoracji portali i okien (naczółek). Wyróżnia się trzy typy ze względu na kształt: schodkowy, sterczynowy i wnękowy. Każda epoka jednak wykształciła wyjątkowy dla swego stylu rodzaj od najprostszych w romanizmie po najbardziej wymyślne w baroku. Charakterystyczne dla gotyku stały się strome szczyty wypełnione rozetami, maswerkami i całą masą innych dekoracji, natomiast gotyk ceglany obfitował w szczyty schodkowe (uskokowe). Ostre kanty w renesansie i baroku zastąpiono poprzez wprowadzenie chociażby spływów wolutowych.

szpros – pionowa listwa podziału na kwatery (mniejsze panele) skrzydła drzwiowego lub okiennego. Obecnie użycie tego elementu jest nierentowne ze względu na nieskuteczność termoizolacyjną. Dla celów dekoracyjnych używa się siatek imitujących szprosy i szczebliny, nakładanych na przeszklone powierzchnie.

transept – nawa poprzeczna; położona między chórem, a korpusem nawowym część świątyni usytuowana prostopadle do osi korpusu. Nierzadko skrzyżowanie obu części zwieńczone jest sygnaturką lub latarnią doświetlającą wnętrze. Najczęściej występującym typem świątyń są te z jednym transeptem o jednej lub kilku nawach. Epoka przedromańska (panowanie Ottonów) na terenie Niemiec wykształciła także konstrukcje o dwóch transeptach. Na podobne rozwiązania zdecydowano się również w niektórych świątyniach we Francji czy Wielkiej Brytanii.

tryptyk – ołtarz szafiasty z ruchomymi skrzydłami, zdobiony figurami lub malowidłam, charakterystyczny dla epoki średniowiecza; bądź obraz złożony z trzech części – środkowej i dwóch pobocznych.

westwerk – symbol władzy cesarzy średniowiecznych; rozbudowana część zachodnia bazylik, gównie na terenach dawnego Świętego Cesarstwa Rzymskiego w której masywna wieża nierzadko flankowana jest przez dwie schodowe, wyższe od niej. Westwerk spełnia funkcję przedsionka, kościoła parafialnego oraz chrzcielnego, a w górnych jego partiach otwarto go arkadami na nawę główną dla świty cesarskiej i wyższego kleru , który nie chciała mieszać się z plebsem podczas mszy. Dostępny przez portal, czasami wysunięty przed lico muru charakteryzuje architekturę przedromańską. Symbolicznie jawi się on niczym zamek chroniący od zła, przedstawiając dwubiegunową jedność państwa i Kościoła. Zazwyczaj ustawiano w nim ołtarz św. Michała, jako że on tak jak cesarz, walczył z siłami nieczystymi.

wirydarz – zieleniec; otoczony zwyczajowo krużgankiem ogród na planie czworoboku, charakterystyczny dla założeń monastycznych, zaczerpnięty z dorobku persów i greków. Rozkwit viridariów przypada na Wieki Średnie, kiedy to popularyzowane przez architekturę cystersów czy benedyktynów ogrody stawały się miejscem hodowania ziół, warzyw czy naturalnie kwiatów, dla przystrojenia ołtarzy. Po środku zieleńca zazwyczaj lokowano studzienkę.

zwornik – klucz; charakterystyczne dla sklepień krzyżowo – żebrowych zakończenie łuku bądź sklepienia spajające konstrukcję. Często większy niż kamienne bloki lub cegły, zazwyczaj bogato zdobiony rzeźbami z kamienia o motywach roślinnych, niekiedy scenami biblijnymi czy herbami.