WOKABULARZ

Słownik terminów architektonicznych i innych

10 kościołów opackich we Francji, które pokochacie!

ambit – obejście; przedłużenie naw bocznych w formie przejścia, przeprowadzonego za prezbiterium i oddzielone od niego arkadami lub murem. Rozwiązanie to stosowano w średniowiecznych kościołach pielgrzymich dla ułatwienia wiernym dostępu do relikwii świętych. W większych budowlach gotyckich ambit otoczony jest dodatkowo promieniście rozchodzącymi się kaplicami.

ambona – kazalnica; trybuna w formie mebla, służąca do wygłaszania kazań. Pierwotnie instalowana zazwyczaj w chórze z przeznaczeniem do czytań liturgicznych (ambo – balustrada z pulpitem). Od XIII wieku budowana także obok lektorium lub jako element wolnostojący czy też dostawiany do filara. Najbardziej wyszukana forma pojawiły się w dobie baroku, kiedy to ambony przestawiały łodzie czy choćby starotestamentowego wieloryba. Kazalnica zwykle składa się z podstawy, schodów, korpusu z parapetem (kosza) oraz baldachimu. Częstymi motywami zdobień są wątki związane ze Słowem Bożym – Ewangeliści, Ojcowie Kościoła, Duch Święty pod postacią gołębia czy Jezus Chrystus Zmartwychwstały.

Ambona z kościoła św. Idziego w Brunszwiku (niem. Aegidienkirche in Braunschweig); Dolna Saksonia, Niemcy.
Antaba z renesansowych drzwi w kościele Saint Maclou w Rouen (fr. L'église Saint-Maclou); Normandia, Francja.

antaba – dzierżak; metalowy element dekoracyjny stosowany na drzwiach, kufrach lub skrzyniach, najczęściej pod postacią lwiej paszczy z obręczą w pysku. Oprócz funkcji dekoracyjnej antaba często służyła jako kołatka, używana głównie w sztuce romańskiej i gotyckiej.

apsyda – (absyda); część świątyni, znajdująca się zwykle u jej czoła i pozostająca otwarta do wnętrza budowli, zamykając zazwyczaj prezbiterium. Nierzadko też stosowana przy nawach bocznych lub ramionach transeptu. Element ten wywodzi się z czasów rzymskich, jednak charakteryzował on głównie architekturę bizantyjską, romańską (zazwyczaj na rzucie półkola) oraz gotycką (przeważnie na planie wieloboku).

Absyda katedry w Bourges pod wezwaniem św. Szczepana (fr. Cathédrale Saint-Étienne de Bourges); Region Centralny-Dolina Loary, Francja.
Kolegiata w Tumie pod Łęczycą, woj łódzkie.

apsydiola – mała apsyda, która przylega do większej apsydy lub do obejścia prezbiterium zamykając je.

archiwolta – dekoracyjny łuk zamykający portal; bardzo często występuje w sekwencji zmniejszających się do środka łuków, odpowiadając uskokom ościeży. Chętnie stosowana we wszystkich stylach architektonicznych: w romanizmie częściej zdobiona ornamentami geometrycznymi lub abstrakcyjnymi, niekiedy płaskorzeźbą lub rzeźbą figuralną, rozwiniętą do perfekcji w gotyku. Można również zaobserwować geograficzne warianty, np.: w Owernii efekt zdobienia osiągnięto dzięki naprzemiennemu zestawieniu ze sobą różnobarwnych kamieni, nad Morzem Bałtyckim zaś efekt  ten uzyskano zestawiając w podobny sposób płytki ceramiczne.

Zdobienia archiwolt w strasburskiej katedrze; Grand Est, Francja.

astwerk – późnogotycka dekoracja w formie splatających się ze sobą suchych i pozbawionych liści gałęzi. Szczególnie często używany w snycerstwie, ale także w grafice oraz rzeźbie.

bazylika – początkowo określeniem tym posługiwano się w przypadku Stoi Królewskiej na ateńskiej Agorze, gdzie urzędowali archontowie. W Starożytnym Rzymie natomiast bazyliką określano halę targową lub salę sądową z nawami bocznymi i nierzadko zamkniętą półokrągłą trybuną. W architekturze chrześcijańskiej natomiast bazylika to kościół na planie prostokąta, w którym nawa centralna jest wyższa od naw bocznych, a jej okna umieszczone są nad poziomem dachów tych naw. Na przestrzeni wieków, początkowa forma bazyliki została mocno zmodyfikowana, poprzez dodanie elementów takich jak: transept, chór, kaplice, krypty i inne. Szczególnie popularny w romanizmie i gotyku typ kościoła na planie bazyliki utracił swoje znaczenie w późnej fazie gotyku na rzecz kościoła halowego. Następnie w renesansie i baroku na rzecz konstrukcji centralnej i później kościoła salowego.

Bazylika w Avioth (fr. Basilique Notre-Dame d'Avioth); Grand Est, Francja.
Biforium oraz fryzy arkadkowe; kościół w Acas, Rumunia.

biforium – charakterystyczne dla epoki romańskiej i gotyckiej okno zwieńczone łukiem i podzielone kolumienką na dwie części. W architekturze romańskiej i renesansu zazwyczaj wyposażone było w dwa łuki nad każdą z części zaakcentowane jeszcze jednym nad nimi. W gotyku natomiast lancetowe przeźrocza oprócz krzywizny wieńczyły również otwory maswerkowe.

blenda – element dekoracyjny typowy dla architektury gotyckiej w krajach nad Bałtykiem (gotyk ceglany); nierzadko tynkowana i malowana wewnątrz ślepa, płytka wnęka w murze o kształcie okna lub częściej arkady. Chętnie stosowana na terenach Zakonu Krzyżackiego.

Katedra we Fromborku; woj. warmińsko-mazurskie.
Clerestoria i tryforia chóru w kościele św. Dionizego (fr. Basilique Saint-Denis); Saint-Denis, Francja.

clerestorium – partie ścian nawy głównej na której umieszczono okna znajdujące się ponad wysokością naw bocznych; zastosowanie tego zabiegu motywowane było potrzebą doświetlenia świątyni. We wczesnych budowlach gotyckich często stosowano proporcję 1:3, co oznaczało tyle, że clerestorium zajmowało 1/3 wysokości wnętrza. Wraz z nadejściem gotyku Rayonnant proporcja ta uległa zmianie do 2/3 wysokości (Opactwo Saint-Ouen).

confessio – komora grobowa z przeznaczeniem dla relikwii świętego, usytuowana pod głównym ołtarzem. Otaczający ją korytarzyk posiadał specjalny otwór przez który relikwie mogli adorować wierni. W dobie Karolingów konfesja przekształciła się w kryptę halową czy tunelową.

Cyborium; bazylika Saint-Just w Valcabrère (fr. La basilique Saint-Just de Valcabrère); Oksytania, Francja.

cyborium – obudowa ołtarza symbolizująca grób Chrystusa. Złożona zazwyczaj z czterech kolumn utrzymujących baldachim o różnych strukturach, najczęściej kopuły czy stożka. Cyborium umieszczano nad chrzcielnicami lub relikwiami świętych, a rozkwit stosowania tej ażurowej obudowy przypada na okres romanizmu i gotyku.

czołganka – ciąg żabek; ozdoba wykształcona w gotyku, stanowiąca dekorację wszelkich pochyłości – wimperg, sterczyn czy hełmów wież. Zazwyczaj przedstawiała ona ciąg następujących po sobie elementów w kształcie zwiniętych liści odchylonych na zewnątrz, umieszczonych w równych odstępach od siebie dla spotęgowania wizualnych efektów.

Wimperga zdobiąca szczyt Sainte Chapelle w Vincennes; Île-de-France, Francja.
Donżon Fulko III Czarnego w zamku w Loches (fr. Château de Loches); Region Centralny-Dolina Loary, Francja.

donżon – typ wieży o przeznaczeniu bytowym, wykształcony z normańskich grodów obronnych typu motte. Jej układ przestrzenny wymagał odpowiedniego zagospodarowania wobec czego duże, otwarte przestrzenie dzielono ściankami. Najwyższy poziom wykorzystywano zazwyczaj jako punkt obserwacyjny, zaś najniższy stanowił punkt magazynowania żywności. Często też łączono kilka wież mieszkalnych w obrębie tych samych murów obronnych, ale budowano także donżony pozbawione linii obrony.

empora – chór muzyczny; element architektoniczny pojawiający się najczęściej w kościele, przyjmujący postać trybuny, antresoli czy balkonu otwartego do środka świątyni. Jest ona wsparta na wspornikach – kolumnach i większości przypadków znajduje się nad kruchtą – wejściem głównym. Przeznaczona była dla określonej grupy osób – kapłanów czy dworzan, aby zwiększyć ilość miejsca podczas mszy. Wraz z rozpowszechnieniem się instrumentu muzycznego, jakim były organy w XV wieku, empora zmieniła nico swoją funkcję.

Empora z prospektem organowym w kolegiacie w Tumie pod Łęczycą, woj. łódzkie.
Epitafium z kościoła Mariackiego; Gdańsk, woj. pomorskie.

epitafium – napis lub sentencja umieszczona na pomniku bądź nagrobku zmarłego, również płyta ozdobna ku jego czci, przedstawiająca zazwyczaj jego osobę; często umieszczane było nie tyle w miejscu spoczynku zmarłego, co w miejscu bezpośrednio związanym z jego osobą. Element stosowany głównie w przypadku obiektów sakralnych, aby fundatorzy, biskupi czy kapłani mogli po swej śmierci być bliżej Boga. Epitafia , zazwyczaj z ich podobiznami wmurowywano w ścianę świątyni lub w posadzkę.

fasada – efektowna elewacja frontowa budynku, odzwierciedlająca zwykle jego podział wewnętrzny. W zależności od położenia budynek może mieć jedną lub więcej fasad. W przypadku architektury sakralnej najbardziej reprezentacyjna jest zwyczajowo ta zachodnia, choć również i ramiona transeptu posiadają własne fasady. Przykładem budynku o wielu fasadach z kolei może być barokowy pałac, wyglądający inaczej od strony wjazdowej oraz inaczej od strony ogrodu. Istnieje również fasada ślepa – stanowiąca formę dekoracji dla budowli znajdującej się tuż za nią.

Fasada zachodnia katedry w Toruniu; woj. kujawsko-pomorskie.
Fresk przedstawiający Najświętszą Marię Panną w otoczeniu świętych; Sacra di San Michele, Włochy.

fresk – (wł. fresco – świeży) technika malarska stosowana od początku XIV wieku, szczególnie chętnie w okresie baroku. Polega na malowaniu farbami zmieszanymi z wodą na wilgotnym tynku wapiennym, który podczas wiązania łączy malowidło z podłożem, pozwalając na uzyskanie bardzo trwałego obrazu. 

fryz – wąski, poziomy pas będący elementem dekoracyjnym, wydzielającym optycznie płaszczyzny. Ornament stosowany wewnątrz jak i na zewnątrz budowli, charakterystyczny dla antyku w nieskomplikowanych formach wykształcił w epoce romanizmu i gotyku całą masę wariantów. Najpopularniejszymi spośród nich były fryzy arkadkowe oraz te o motywach zoomorficznych i roślinnych. Gotyk angielski wykształcił zaś specjalny jego rodzaj zwany psim zębem.

Fryz z anielskiego chóru; w kościele św. Michała w Hildesheim, Niemcy.
Gargulec z bazyliki w L’Épine (fr. Notre-Dame de l'Épine); Grand Est, Francja.

gargulec – rzygacz; jego główną funkcją było usuwanie wody deszczowej z dachu.W architekturze gotyckiej gargulce przeżywały okres świetności jako elementy katedr czy kościołów. Jako kolebka gotyku prekursorem w ich stosowaniu była oczywiście Francja. Wtedy to właśnie formy kamiennych rynien zaczęły przybierać najbardziej fantazyjne postacie demonów, ludzi czy zwierząt. Ich znaczenie symboliczne przedstawia się w dwojaki sposób: mógł to być symbol demona uciekającego z kościoła lub swoisty strach nie na wróble, lecz na złe duchy krążące wokół. Wierzono powszechnie, że demon, który zobaczy swe odbicie ucieknie.

gdanisko – element charakterystyczny dla zamków krzyżackich w formie wykusza czy wieży znajdującej się poza linią murów obronnych, połączonej z zamkiem galerią wspartą na arkadach. Budowano je tak, aby nieczystości spadały prosto do fosy w jej pobliżu. Oprócz miejsca w którym spełniano potrzeby fizjologiczne wieża służyła także jako pierwsza linia obrony. Możliwe, że termin ten powstał dla ośmieszenia miasta Gdańsk, które od zawsze miało na pieńku z zakonem lub pochodzi po prostu z języka pruskiego (prus. wilgotny).

Gdanisko w kwidzyńskim zamku, woj. pomorskie.
Gzyms w części północnej; Kościół Mariacki w Gdańsku; woj. pomorskie.

gzyms pas wieńczący mur, wysunięty przed jego lico. Stosowany dla ochrony przed deszczem oraz dla podkreślenia horyzontalnych podziałów  elewacji. 

herma – rzeźba architektoniczna, będąca elementem zdobienia zarówno na zewnątrz obiektu, jak i w jego wnętrzu. W Antyku nazwa ta odnosiła się do zwężanego ku dołowi, czworobocznego słupa, zwieńczonego głową Hermesa. Z czasem na postumentach zaczęto przedstawiać głowy innych bogów. Niewybredną dekorację słupa stanowił nierzadko fallus. W dobie renesansu nastąpił ponowny rozkwit tego typu detali w formie pilastrów przyściennych. W Wiekach Średnich hermą natomiast określano natomiast typ metalowego relikwiarza w formie popiersia, przedstawiającego świętego lub świętą.

Herma z XVI-wiecznego poliptyku; Frombork, woj. warmińsko-mazurskie.
Kościół warowny w Valea Viilor (rum. Biserica fortificată din Valea Viilor, niem. Kirchenburg von Wurmloch, węg. Nagybaromlaki erődtemplom), Transylwania, Rumunia.

hurdycja – wysunięta przed lico muru lub wieży obronnej, nadbudówka w formie ganku, wykonana z drewna. Znajdujące się w niej otwory strzelnicze w ścianach oraz podłodze umożliwiały skuteczną obronę przed najeźdźcami. Element ten powszechnie stosowano w przypadku kościołów warownych Transylwanii.

impost – nasadnik; kamienny blok, bądź płyta umieszczona pomiędzy elementem dźwigającym, a elementem dźwiganym (np. pomiędzy sklepieniem/łukiem a filarem/kolumną). W kolumnach wczesnochrześcijańskich impostem nazywamy blok w formie odwróconej piramidy, umieszczony na głowicy kolumny. Nasadnik charakterystyczny jest dla architektury klasycznej oraz bizantyjskiej, a także epok naśladowczych i baroku.

Zdobienia portalu zachodniego; Katedra w Limburgu an der Lahn pw. św. Jerzego i św. Mikołaja (niem. Limburger Dom), Niemcy.
Kapitel z portalu w bazylice św. Justusa w Valcabrère (fr. La basilique Saint-Just de Valcabrère); Oksytania, Francja.

kapitel – głowica; element dekoracyjny i konstrukcyjny będący częścią wieńczącą pilastra, filaru lub kolumny pomiędzy elementem dźwigającym (np. trzonem podpory) a elementem dźwiganym (np. łuki arkadowe). Ze względu na swą widoczność w strukturze budowli, na podstawie kapitelu możemy określić styl architektoniczny, a także orientacyjny wiek budowli. Zdobienia ewoluowały od form głównie roślinnych w Starożytnym Egipcie przez ornament geometryczny w Mezopotamii po kompozycje zoomorficzne w Persji. Tym sposobem każda epoka wykształciła swój własny styl, a te najciekawsze zdecydowanie należą do epoki romanizmu. Mające na celu funkcję dydaktyczną kapitele prezentowały wiernym pośród wielu sceny ze Starego testamentu, żywoty świętych czy mistyczne bestie. Jego triumf w połowie XII wieku przygasł wraz z nadejściem epoki gotyku, gdzie ograniczano się raczej do głowic liściastych.

krenelaż – blankowanie, blanki; element w postaci serii zębów (merlonów) odseparowanych od siebie wolną przestrzenią, będący zwieńczeniem przedpiersia muru obronnego. Jego zęby stanowiły swoistą tarczę dla łuczników, którzy dzięki prześwitom mogli łatwiej bronić danego obiektu. Wraz z rozprzestrzenieniem się broni palnej przepruwano wąskie strzelnice, pozbywając się wrębów między merlonami. Wyodrębniły się dwa typy blankowania: prostokątny (gwelfowski) oraz w formie jaskółczego ogona (gibeliński), stosowany także w budowlach cywilnych. Krenelaż stanowił istotę budownictwa obronnego średniowiecza, natomiast w neogotyku spełniał już tylko funkcję dekoracyjną.

Krenelaż i charakterystyczna świecąca cegła w Pałacu Marianny Orańskiej; Kamieniec Ząbkowicki, woj. dolnośląskie.
10 średniowiecznych katedr we Francji, których mogliście nie znać!

kroksztyn – wspornik, konsola, wystający kamień; mocno wysunięty przed lico ściany element, wspierający inne fragmenty konstrukcyjne. Określenie to często używane jest dla belki wychodzącej ze ściany.

kruchta – babiniec, nazywany też narteksem; wydzielona część kościoła w formie zabudowanego przedsionka wewnętrznego, często pod emporą lub zewnętrznego – wyodrębnionej formy z bryły budowli. W średniowieczu było to miejsce w którym przesiadywały żebraczki, stąd jego określenie – babiniec. Babińcem było także pomieszczenie przeznaczone dla kobiet, które nie mogły przebywać w nawie podczas nabożeństwa w cerkwi lub synagodze.

Kruchta kościoła św. Mikołaja w Harman; Transylwania, Rumunia.
Wimperga zdobiąca szczyt Sainte Chapelle w Vincennes; Île-de-France, Francja.

kwiaton – fleuron; element stanowiący zwieńczenie wimpergi, pinakli lub innych detali architektonicznych, charakterystyczny dla budowli gotyckich. Stworzony jest na wzór rozkwitającego kwiecia o rozłożystych pączkach, które okalają liście oraz nierzadko żabki. Ta popularna zwłaszcza w XIII i XIX wieku dekoracja z miękkiego kamienia przyjmowała także inne formy – figurek czy krzyża.

latarnia – ażurowa nadbudówka u skrzyżowania naw i transeptu w średniowiecznej świątyni. Jej głównym zadaniem jest doświetlenie wnętrza poprzez przeźrocza umieszczone w jej ścianach. Ponadto zastosowanie latarni ma również na względzie usuwanie dymu ze świec dzięki ulatującemu przez ten swoisty komin, ciepłemu powietrzu. Potężne latarnie stanowią cechę charakterystyczną dla budowli sakralnych Normandii i gotyckich katedr w Wielkiej Brytanii. W późniejszym okresie przybrały formę kopuły.

Latarnia; Katedra w Limburgu an der Lahn, Niemcy.
Romańskie lektorium z przeoratu NMP; Serrabone, Francja.

lektorium(łac. lectionarium) miejsce służące do czytania Ewangelii i Listów Apostolskich w kształcie ażurowej ścianki oddzielającej chór od nawy głównej. Dostęp do lektorium zapewniały schody, u góry natomiast otoczono je balustradą i zazwyczaj na środku znajdował się pulpit z którego odczytywano Słowo Boże czy wygłaszano kazania. Używany w architekturze od XIII wieku element zniknął niemal całkowicie po soborze trydenckim (1545 – 1563), który uznał lektorium za przeszkodę przysłaniającą ofiarę mszalną składaną przez wiernych. Piękną przegrodę zastąpiły o wiele przejrzystsze ambony. Do dziś zachowało się ich niewiele.

lukarna – okienko wysunięte z połaci dachu, doświetlające poddasze. Stosowane zarówno w oryginalnej konstrukcji lub jako późniejszy dodatek, aby uzyskać dodatkową przestrzeń użytkową. Element ten mający również funkcję wentylacyjną pojawił się w gotyku francuskim, ale jego rozkwit głównie w bogato zdobionej formie nastąpił dopiero w epoce baroku.

Zamek Pfalzgrafenstein na wyspie Kaub; Nadrenia-Palatynat, Niemcy.
Machikuły jednej z wież murów obronnych w zamku Chillon; Kanton Vaud, Szwajcaria.

machikuł – wysunięta przed lico muru obronnego lub wieży, murowana nadbudówka w formie ganku, wsparta na kroksztynach. Znajdujące się w niej otwory strzelnicze w ścianach oraz podłodze umożliwiały skuteczną obronę przed najeźdźcami. Element ten wyparł stosowane wcześniej, drewniane hurdycje.

maswerk – element dekoracyjny z kamienia lub drewna składający się z kombinacji figur geometrycznych. Dekoracja ta, choć w nieco innej formie, powstała wraz z rozwojem architektury romańskiej, jednak to gotyk był okresem jej rozkwitu. Początkowo maswerku używano tylko i wyłącznie jako zwieńczenie okien i łuków, ale element tak bardzo spodobał się architektom, że z czasem zaczęto upiększać nim wimpergi, rozety, pinakle, a nawet same ściany. Zależnie od położenia geograficznego i zaawansowania gotyku element różnił się: we wczesnym używano prostych form – łuków ostrych czy koła; w gotyku dojrzałym natomiast dominował motyw rybiego pęcherza.

Maswerk w gotyckiej części; Dawna katedra w Carcassonne, Francja.
Maszkaron na wieży południowej katedry w Toul (fr. Cathédrale Saint-Étienne de Toul); Grand Est, Francja.

maszkaron – detal architektoniczny, pełniący wyłącznie funkcję dekoracyjną, często o zdeformowanych rysach twarzy ludzkiej, głowy zwierzęcej lub demona. Wierzono, że ich stosowanie chroniło przed złem. Maszkaronów używano głównie jako zdobienia kapiteli kolumn, na zwornikach czy antabach.

medalion – element dekoracyjny składający się z płaskorzeźby lub obrazu, zamknięty okrągły lub owalnym obramowaniem; zdobienia używano nie tylko do dekoracji elewacji, ale i mebli.

Medaliony z archiwolty; Kolegiata w Tumie pod Łęczycą, woj. łódzkie.
Modyliony z katedry św. Piotra w Poitiers; Nowa Akwitania, Francja.

modylion – charakterystyczny dla architektury klasycznej, romańskiej i mozarabskiej element czysto dekoracyjny, umieszczany na gzymsie. Zazwyczaj ma kształt odwróconej litery S i wygląda jakby rzeczywiście go wspierał. Mnogość i fantazyjność jego form przypisuje się na okres XI – XIII wieku sprawiając, że jest to jedno z najważniejszych zdobień kościołów epoki romańskiej. Co ciekawe wraz z nadejściem gotyku element ten całkowicie porzucono.

narteks – jest to wschodnia część atrium okalana balustradą, bądź bogato zdobiony przedsionek czy kruchta kościoła; element charakterystyczny dla architektury wczesnochrześcijańskiej, bizantyjskiej i romańskiej.

Narteks z opactwa Maria Laach (niem. Abtei Maria Laach); Nadrenia-Palatynat, Niemcy.
Oktagonalne zwieńczenie donżonu; Katedra w Albi; Oksytania, Francja.

oktagon – typ budowli centralnej powstały na planie ośmiokąta, będący symbolem doskonałości kosmosu. Często budowle takie sklepiano wielobocznie lub kopułą, która swą wielkością dominowała nad całym obiektem. Motywu tego chętnie używano w architekturze antycznej oraz Bizancjum.

ornament – powtarzalny element zdobienia, bądź podziału płaszczyzny (przy pomocy maswerków czy lizen) nie pełniący funkcji strukturalnej. Pośród wielu, najczęściej używanymi ornamentami są: geometryczny, roślinny, antropomorficzny i zoomorficzny. Każda z epok w architekturze jednak ulubiła sobie określone typy – w starożytnym Rzymie królowały motywy geometryczne: np. spirala, roślinne: np. akant czy palmeta, rzadziej zwierzęce: np. bukranion. Sztuka romańska to głównie motywy geometryczne i roślinne, a gotyk to w większości ornament gałęziowy, wić roślinna, żabki i kwiatony, a także motywy geometryczne. Kolejne epoki, w których ornamenty przeżywały prawdziwy rozkwit wykształciły całą masę ciekawych motywów zdobniczych: ornament małżowinowo – chrząstkowy czy rollewerk w manieryzmie, ornament regencyjny, lamberkiny czy kampanule w baroku i wiele innych. W epoce klasycyzmu powrócono do antycznych schematów, by wreszcie ornament stracił swoje znaczenie.

Fryz o ornamentyce roślinnej i zoomorficznej; kolegiata w Quedlinburgu.
Rząd okien oddzielnych skarpami z pinaklami w Sainte Chapelle w Vincennes; Île-de-France, Francja.

pinakiel – sterczyna; element dekoracyjny w postaci wąskiej wieżyczki, zakończonej ostrosłupem, zazwyczaj ukoronowanym kwiatonem. Jego krawędzie nierzadko zdobią żabki. Pinakiel to element charakterystyczny dla architektury gotyckiej, a używano go głównie jako zwieńczenie łuków przyporowych, wimpregi czy po prostu naroży. Pinakiel oprócz swej funkcji ozdobnej działał również jako element dociążający konstrukcję chroniąc ją tym samym przed siłą rozporu sklepienia i zachwianiem stateczności budowli.

predella – oparta na mensie część ołtarza oddzielająca ją od retablum, bądź środkowej części tryptyku. Element zdobiony najczęściej rzeźbieniem lub malowidłem. W wyniku soboru trydenckiego (1545-1563) predella stała się podstawą dla tabernakulum.

Predella ołtarza św. Jadwigi; Bazylika Mariacka w Gdańsku, woj. pomorskie.
XIII-wieczna polichromią z południowego ramienia transeptu; Katedra w Poitiers, Francja.

polichromia – wielobarwna dekoracja ścian, sklepień czy rzeźb drewnianych lub kamiennych. Metoda stosowana od antyku, najchętniej w świątyniach bizantyjskich i romańskich, ale także i w gotyckich. Nierzadko używana do zdobień fasady budowli, a w kolejnych epokach stosowana także w budowlach świeckich.

prezbiterium – chór; wydzielona zazwyczaj balustradą lub podwyższeniem strefa świątyni na rzucie kwadratu z przeznaczeniem dla duchownych do odprawiania obrządków liturgicznych. Często otoczone obejściem z otwartymi doń arkadami od zewnątrz (później zastąpione kratami) i stallami oraz miejscem na tabernakulum od wewnątrz, w swym centum mieści ołtarz. Kapitele łuku odgradzającego chór od nawy głównej przeznaczonej dla wiernych w epoce romanizmu dekorowano z niezwykłą pieczołowitością, w gotyku natomiast ową przestrzeń odizolowano od wiernych przy pomocy lektorium. Jego funkcję w baroku przejęły kazalnice umieszczane zwykle po lewej stronie chóru.

Prezbiterium kościoła św. Mikołaja z Tolentino; Królewski klasztor Brou w Bourg-en-Bresse, Francja.
Przypory katedry w Pelplinie; woj. pomorskie.

przypora – skarpa; fragment konstrukcji zwiększający wytrzymałość muru przenosząc jego ciężar na podłoże, zlokalizowany w miejscu oparcia łuków sklepiennych. Zastosowanie tego elementu pozwalało na budowanie większych, przeszklonych powierzchni w murach, które tracą swą stateczność wprost proporcjonalnie do zwiększania się ilości przeźroczy. Stosowanie skarpy było powszechne w budowlach romańskich, gdzie początkowo były one zwarte i masywne, by w gotyku stworzyć ażurową konstrukcję systemu przyporowego.

reliefpłaskorzeźba, wypukłorzeźba, wklęsłorzeźba; przeznaczona do oglądania tylko od frontu rzeźba wykonana na płycie z kamienia, drewna lub metalu na skutek rzeźbienia, odlewania lub kucia w której właściwe figury widocznie odizolowane są od tła. Ze względu na różny stopień wypukłości dzieli się na: bas-relief, czyli płaskorzeźbę, gdzie kompozycja wystaje nieznacznie przed płaszczyznę płyty, haut-relief, czyli wypukłorzeźbę, gdzie kompozycja wystaje znacznie przed płaszczyznę płyty oraz wklęsłorzeźbę, gdzie płaszczyzna tła występuję przed kompozycję. 

XIII-wieczny relief przedstawiający (od góry): Adam, Ewa, Tworzenie boskich ciał; (u dołu): Kain i Abel, Kain zabija brata, Bóg przeklina go na zawsze; Katedra św. Szczepana w Auxerre, Francja.
Relikwiarz; Kościół w Saint-Nectaire, Francja.

relikwiarz – bogato zdobiony pojemnik, zazwyczaj ze złota, często wysadzany kamieniami szlachetnymi w którym przechowuje się szczątki ciała, bądź przedmioty związane z męczeństwem lub życiem świętego. Popularnym motywem była prosta skrzynka, zdobiona dookoła zazwyczaj postaciami świętych, Apostołów czy scenami z Biblii. Innymi formami relikwiarza są również pojemniki stworzone na wzór części ciała, które zawierają – np. stopa czy ręka. Relikwiarz w którym znajdują się fragmenty drzewa Świętego Krzyża to Stauroteka.

rozeta – różyca; element używany głównie do dekoracji fasad gotyckich kościołów czy katedr umiejscowiony nad portalem i/lub czołem transeptu. Jego pojawienie się miało miejsce w architekturze romańskiej, jednak to kolejny element któremu epoka gotyku nadała szczególnego znaczenia. O ile prymitywne rozety były małe i dość proste w kolejnej epoce stały się jednym z elementów flagowych. Wypełnieniem kamiennego okna były oczywiście barwne witraże ze scenami biblijnymi oraz wymyśle ornamenty maswerkowe, przeważnie z motywem roślinnym. Dekoracji tej, oprócz funkcji doświetlającej świątynię i tworzenia mitycznego klimatu przypisuje się również funkcję symboliczną: kształt róży nadany ozdobie symbolizuje Maryję, natomiast promienie słoneczne, które się przez nią przedzierają przedstawiają Jezusa.

Rozeta północna - Gloryfikacja Jezusa; Katedra w Chartres, Francja.
Sakramentarium z kościoła św. Michała na Mont Saint-Michel; Normandia, Francja.

sakramentarium – typowa dla gotyku wolno stojąca, ażurowa i obficie zdobiona konstrukcja z przeznaczeniem na przechowywanie komunikantów lub hostii. Początkowo zwykła nisza w ścianie, później ustanowione na cokole miejsce Najświętszego Sakramentu wznoszono tuż obok ołtarza głównego. Traktowane jako świątynię w świątyni od XIV wieku zaczęły przybierać formy majestatycznych, kunsztownie zdobionych, strzelistych wież. Wyszukane formy w późniejszym czasie ewaluowały do retablum. Element ten na mocy soboru trydenckiego (1545-1563) ustąpił miejsca tabernakulum wobec czego stał się zupełnie zbędny. Postanowienie to odwołał dopiero II sobór watykański (1962-1965).

służka – wysunięta przed lico filara smukła kolumienka, połączona z żebrami sklepiennymi. Pełni statyczną funkcję przenoszenia ciężaru sklepień krzyżowo-żebrowych na podłoże. We wczesnym gotyku dzielono ją zgodnie z podziałem ściany nawy głównej, by w kolejnych fazach pozostawić jej strukturę nienaruszoną. Dzięki temu pogłębiono wrażenie wertykalizmu. Zespół zbiegających się w jednym punkcie służek nazywany jest wiązką, która nierzadko wraz z filarem tworzy tzw. filar wiązkowy. Pojedyncze służki natomiast nazywane są laskowaniem.

Sklepienie nawy głównej katedry Najświętszej Maryi Panny w Laon (fr. Cathédrale Notre-Dame de Laon); Hauts-de-France, Francja.
Mistyczne stwory ze spandreli z XIII-wiecznych stalli; Katedra w Poitiers, Francja.

spandrelpachwina łuku; najczęściej płaskie trójkątne przestrzenie występujące parami pomiędzy szczytem łuku a prostokątnym obramowaniem lub pomiędzy szczytami dwóch sąsiednich łuków. W pewien sposób nawiązuje do pendentywu (trójkąta sferycznego). 

spolium – powtórnie wykorzystany element architektoniczny. Początkowo mianem spoliów określano kolumny, wykonane z wysokiej klasy materiału lub trudnego w obróbce kamienia. W związku z ich atrakcyjnością przywożono je jako część łupu (łac. spolium – zdobycz, łup) z podbitych miast i wtórnie wykorzystywano w nowo powstałych budowlach. Oprócz czysto utylitarnego charakteru spolia miały nierzadko znaczenie symboliczne. Kunsztowne elementy spośród których, poza kolumnami, wymienić także trzeba kapitele, chętnie stosowano w okresie wczesnochrześcijańskim, ale także w dobie romanizmu oraz w gotyku.

Spolia; bazylika Saint-Just w Valcabrère (fr. La basilique Saint-Just de Valcabrère); Oksytania, Francja.
Detal ze stalli w katedrze Najświętszej Marii Panny w Saint-Bertrand-de-Comminges (fr. La cathédrale Notre-Dame de Saint-Bertrand-de-Comminges); Oksytania, Francja.

stalle – kamienne lub drewniane ławy umieszczone w prezbiterium z przeznaczeniem dla kanoników (wyższe siedziska) oraz zakonników (niższe). Ustawiono je według hierarchii tak więc zawsze pośród normalnych siedzisk zostawiano jedno lub dwa bardzo zdobione dla arcybiskupa w katedrze czy dla opata w klasztorze. Siedziska te cechowały bogate rzeźby lub nierzadko malowidła na wysokich zapleckach lub podłokietnikach. Dodatkowo stalle posiadały na ogół zabudowane klęczniki oraz baldachim.

sygnaturka – element gotyckich kościołów przyjmujący formę małej wieży, usytuowanej na skrzyżowaniu nawy głównej z transeptem lub bezpośrednio nad prezbiterium. Na sygnaturce umieszczano mały dzwon oraz często chowano tam dokumenty dotyczące budowy świątyni. Najwyższą na świecie „sygnaturkę” posiada katedra Notre Dame w Rouen, która mierzy aż 157 metrów!

Sygnaturka kaplicy św. Huberta; Zamek w Amboise (fr. Château d'Amboise); Francja.
System przyporowy katedry św. Piotra w Beauvais (fr. Cathédrale Saint-Pierre de Beauvais); Hauts-de-France, Francja,

system przyporowy – konstrukcja tworząca wieniec przy nawach bocznych, łącząca się nad ich dachami z nawą główną dzięki łękom przyporowym. Przyjmujące siłę rozporu łęki jednocześnie zabezpieczają budowlę przed zawaleniem się, a dodatkowo dociążane są przez pinakle. Zastosowanie takiej konstrukcji gwarantowało możliwość budowania wyższych i smuklejszych obiektów. Element charakterystyczny dla epoki gotyku, mocno rozwinięty we Francji np. katedra świętego Piotra w Beauvais. Choć faktycznie system ten uznany został za przestarzały dość szybko, to używano go nawet epoce klasycyzmu, a najlepszym tego przykładem jest katedra świętego Pawła w Londynie, gdzie system przyporowy ukryto za ścianką osłonową.

szczyt – zdobione zakończenie fasady w kształcie trójkąta stosowane także do dekoracji portali i okien (naczółek). Wyróżnia się trzy typy ze względu na kształt: schodkowy, sterczynowy i wnękowy. Każda epoka jednak wykształciła wyjątkowy dla swego stylu rodzaj od najprostszych w romanizmie po najbardziej wymyślne w baroku. Charakterystyczne dla gotyku stały się strome szczyty wypełnione rozetami, maswerkami i całą masą innych dekoracji, natomiast gotyk ceglany obfitował w szczyty schodkowe (uskokowe). Ostre kanty w renesansie i baroku zastąpiono poprzez wprowadzenie chociażby spływów wolutowych.

Szczyt wschodni kościoła w Reszlu pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła; woj. warmińsko-mazurskie.

szpon – żabka; detal zdobiący plintę znajdującą się zazwyczaj pod okrągłą bazą kolumny. Dekoracja przybiera formy roślinne, zwierzęce lub geometryczne. Największe triumfy szpony świeciły w dobie romanizmu i gotyku.

szpros – pionowa listwa podziału na kwatery (mniejsze panele) skrzydła drzwiowego lub okiennego. Obecnie użycie tego elementu jest nierentowne ze względu na nieskuteczność termoizolacyjną. Dla celów dekoracyjnych używa się siatek imitujących szprosy i szczebliny, nakładanych na przeszklone powierzchnie.

Figura z portalu kościoła św. Mikołaja z Tolentino; Królewski klasztor Brou w Bourg-en-Bresse, Francja.
Tabernakulum w kościele świętego Szczepana; Opactwo męskie w Caen, Francja.

tabernakulum – miejsce w którym przechowywany jest Najświętszy Sakrament, konsekrowany w trakcie mszy świętej; zazwyczaj umieszczone jest w prezbiterium. Podobne funkcje spełnia cyborium, szafka na mensie ołtarzowej i sakramentarium.

transept – nawa poprzeczna; położona między chórem, a korpusem nawowym część świątyni usytuowana prostopadle do osi korpusu. Nierzadko skrzyżowanie obu części zwieńczone jest sygnaturką lub latarnią doświetlającą wnętrze. Najczęściej występującym typem świątyń są te z jednym transeptem o jednej lub kilku nawach. Epoka przedromańska (panowanie Ottonów) na terenie Niemiec wykształciła także konstrukcje o dwóch transeptach. Na podobne rozwiązania zdecydowano się również w niektórych świątyniach we Francji czy Wielkiej Brytanii.

Chór i północne ramię transeptu; katedra w Nantes, Francja.
Tryforium z katedry św. Piotra i Pawła w Troyes; Grand Est, Francja.

tryforium – triforium; galeryjka w grubości muru, umiejscowiona pomiędzy płaszczyzną okien i arkad mająca znaczenie strukturalne. Do wnętrza otwarta przeźroczami podzielonymi na trzy części, zazwyczaj biegnąca wokół całego obiektu. Element szczególnie często używany w romanizmie i gotyku; w gotyku promienisty zdecydowano się na usunięcie zbędnych murowań galerii tak aby do wnętrza świątyni wpadało więcej światła. Inną typem triforium jest tak zwane triforium ślepe w którym arkadki pozbawione są zarówno okien jak i galeryjki.

tryptyk – ołtarz szafiasty z ruchomymi skrzydłami, zdobiony figurami lub malowidłam, charakterystyczny dla epoki średniowiecza; bądź obraz złożony z trzech części – środkowej i dwóch pobocznych.

XVI-wieczny tryptyk Pasyjny; Bazylika w Nysie, woj. opolskie.
Tympanon boczny św. Tomasza Apostoła w katedrze św. Piotra w Poitiers (fr. Cathédrale Saint-Pierre de Poitiers); Nowa Akwitania, Francja.

tympanon – w architekturze starożytnej Gracji i Rzymu stanowił pole frontonu na bazie trójkąta. W romanizmie i gotyku pole zlokalizowane pomiędzy archiwoltami i nadprożem portalu. We wszystkich tych przypadkach występuje mnogość tympanonów dekorowanych płaskorzeźbami lub rzeźbami odpowiednio scenami mitologicznymi oraz motywami religijnymi. Element ten występuje także w architekturze starożytnego Egiptu i islamu.

westwerk – symbol władzy cesarzy średniowiecznych; rozbudowana część zachodnia bazylik, gównie na terenach dawnego Świętego Cesarstwa Rzymskiego w której masywna wieża nierzadko flankowana jest przez dwie schodowe, wyższe od niej. Westwerk spełnia funkcję przedsionka, kościoła parafialnego oraz chrzcielnego, a w górnych jego partiach otwarto go arkadami na nawę główną dla świty cesarskiej i wyższego kleru , który nie chciała mieszać się z plebsem podczas mszy. Dostępny przez portal, czasami wysunięty przed lico muru charakteryzuje architekturę przedromańską. Symbolicznie jawi się on niczym zamek chroniący od zła, przedstawiając dwubiegunową jedność państwa i Kościoła. Zazwyczaj ustawiano w nim ołtarz św. Michała, jako że on tak jak cesarz, walczył z siłami nieczystymi.

10 sakralnych klejnotów Dolnej Saksonii
Wimperga zdobiąca szczyt Sainte Chapelle w Vincennes; Île-de-France, Francja.

wimperga – element dekoracyjny charakterystyczny dla gotyku, szczególnie wykorzystywany przy ozdabianiu katedr czy kościołów. Ten zwykle wykonany z cegły lub kamienia trójkąt wieńczył głównie szczyt portalu lub okna. Często używany wraz z rozwojem stylu gotyku płomienistego (Flamboyant) we Francji. Pole trójkąta rzeźbiono wymyślnym, ażurowym maswerkiem, a jego krawędzie pokryte były licznymi żabkami. W dekoracji dominowały ornamenty roślinne, a zwieńczeniem całości był zwykle kwiaton, krzyż lub pinakiel.  Uboższe wersje wimpergi, na przykład ze ślepym maswerkiem możemy znaleźć na wschód od kolebki tego stylu.

wirydarz – zieleniec; otoczony zwyczajowo krużgankiem ogród na planie czworoboku, charakterystyczny dla założeń monastycznych, zaczerpnięty z dorobku persów i greków. Rozkwit viridariów przypada na Wieki Średnie, kiedy to popularyzowane przez architekturę cystersów czy benedyktynów ogrody stawały się miejscem hodowania ziół, warzyw czy naturalnie kwiatów, dla przystrojenia ołtarzy. Po środku zieleńca zazwyczaj lokowano studzienkę.

Wirydarz katedry w Pelplinie; woj. pomorskie.
Wykusz w zamku w Aigle; Kanton Vaud, Szwajcaria.

wykusz – dobudówka zawieszona na fasadzie, wysunięta poza lico muru, zamknięta ścianami i pokryta dachem. Elementu tego często używano w budowlach świeckich w epoce renesansu oraz neobaroku i mniej w późnym gotyku. W domach mieszczańskich w jego miejscu lokalizowano ołtarz jako, że prawo kościelne zabraniało umieszczanie go nad pomieszczeniami mieszkalnymi. Szczególnie charakterystyczny dla architektury południowych Niemiec.

zwornik – klucz; charakterystyczne dla sklepień krzyżowo – żebrowych zakończenie łuku bądź sklepienia spajające konstrukcję. Często większy niż kamienne bloki lub cegły, zazwyczaj bogato zdobiony rzeźbami z kamienia o motywach roślinnych, niekiedy scenami biblijnymi czy herbami.

Zwornik z katedry w Troyes; Grand Est, Francja.
Sklepienie nawy głównej z żebrem przewodnim; Kolegiata w Lidzbarku Warmińskim, woj. warmińsko-mazurskie.

żebro przewodnie – żebro wiodące; stosowane do podkreślenia „unerwienia” konstrukcji poprzez przyłączenie żeber sklepiennych do żebra przebiegającego wzdłuż całej budowli. Zastosowanie tego elementu optycznie wydłuża obiekt, a zacierając pola sklepienne dodatkowo nadaje wrażenie spójności. Rozwiązanie to szczególnie chętnie stosowano na terenie państwa krzyżackiego, a także w gotyku na terenie Anglii, dzięki czemu powstały wspaniałe sklepienia wachlarzowe.

Spis literatury:

  • How France Built Her Cathedrals – A Study in the Twelfth and Thirteenth Centuries – Elizabeth Boyle O’Reilly, wyd. Harper & Brothers; Nowy Jork i Londyn, 1921.
  • Style w architekturze – Arcydzieła budownictwa europejskiego od antyku po czasy współczesne – Wilfried Koch, wyd. Świat Książki, 2013.
  • Catedrales – 6a edición – Miguel Sobrino, Madrid; wyd. La Esfera de los Libros, 2014.
  • El Gótico: Arquitectura, Escultura, Pintura – Rolf Toman, wyd. Ullmann, 2012.
  • Historia powszechna średniowiecza – Benedykt Zientara; wyd. Trio, 2015.
Jeśli spodobał Ci się materiał i masz ochotę, możesz postawić mi kawę. :) W końcu nic tak nie motywuje do dalszego działania… Z góry dziękuje za okazane wsparcie!
Postaw mi kawę na buycoffee.to

Komentarze:

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Back to top button
error: Zawartość chroniona!